Gigiyena və Epidemiologiya Mərkəzi Ekologiya Nazirliyi ilə birlikdə çimərlik mövsümü ərəfəsində Xəzərin Azərbaycan sahili boyunca dəniz suyunun kompleks təhlilini dərc edib. Laborator təhlil həm fiziki-kimyəvi, həm də bakterioloji parametrləri ehtiva edib və müxtəlif çimərliklər arasında suyun keyfiyyətində ciddi fərqləri üzə çıxarıb.
Araşdırmaların nəticələrinə görə, Bakı çimərliklərində, xüsusən Buzovna, Zaqulba, Mərdəkan, Şüvəlan, Novxanı, Goradil, Nardaran, Bilgəh və Pirşağıda suyun keyfiyyətinin yol verilən həddə olduğu müəyyən olunub. Bu, həmin çimərliklərin çimmək və fəal istirahət üçün təhlükəsiz olduğunu göstərir.
Və əksinə, bir neçə digər çimərlikdə suyun keyfiyyəti tələb olunan standartlara uyğun olmayıb. Abşeronun cənub sahili (Şıxov, Primorsk), şərq sahili (Hövsan, Türkan), Sumqayıt, şimal kəndləri (Yalama, Nabran, İstisu, Seyidli) boyunca və dənizin cənub hissəsində (Lənkəran və Astara) çirkab sularla intensiv çirklənmə aşkar edilib. Bu bölgələrdə bakterioloji çirklənmə xüsusi narahatlıq doğurub, bu da hakimiyyəti müvəqqəti olaraq bu sularda çimməkdən çəkinməyi tövsiyə etməyə vadar edib.
Zaqulba və Buzovna çimərliklərinin çimmək üçün yararlı olması, xüsusən, Turan İnformasiya Agentliyinin bu yaxınlarda dərc etdiyi məlumatlar və araşdırmalar nəzərə alınmaqla, təəccüb doğurub. Agentlik əvvəllər də bu yerlərdə çirkab suların sistemli şəkildə dənizə axıdılmasına istinad edərək, çirklənmə problemlərinin davam etdiyinə diqqət çəkmişdi.
Mayın 5-də Turan İnformasiya Agentliyi Zaqulba və Buzovna çimərliklərinə çirkab suların qanunsuz axıdılması haqqında “Azərbaycan çimərlikləri “mavi bayraq” qaldıracaqmı?” sərlövhəli məqalə dərc edib. İyunun əvvəllərində aparılan sonrakı monitorinq vəziyyətin hələ həll olunmadığını göstərib. Agentliyin Ekologiya Nazirliyinə, “Azərsu” ASC-yə, Xəzər Rayon İcra Hakimiyyətinə və Dövlət Turizm Agentliyinə göndərdiyi sorğulara hər hansı cavab verilməyib və ya heç bir tədbir görülməyib. Agentliyin hesablamalarına görə, Zaqulba çimərliyinin hövzəsinə hər gün 20 min kubmetrə yaxın çirkab su axıdılır. Verilən suallara cavab ala bilmədiyimiz üçün biz öz hesablamamızı apardıq. Mərkəzi kanalizasiyaya qoşulmuş çoxmənzilli və fərdi binalarda 20 minə yaxın insan yaşayır. Normativə əsasən, bir nəfərə aylıq 30 kubmetr su düşür. Bu, ümumilikdə ayda 600 min kubmetr edir.
Turan-ın 2024-cü il yanvarın 12-də Azərsu ASC-yə informasiya sorğusu ilə başlayan israrlı araşdırmaları Buzovnada “Xəzər” sanatoriyasının və “Şəki” sağlamlıq mərkəzinin icazəsiz kanalizasiya xətti çəkdiyini üzə çıxarıb. Azərsu, Dövlət Şəhərsalma və Arxitektura Komitəsi və Həmkarlar İttifaqı Konfederasiyasının da iştirak etdiyi iddia olunan bu fəaliyyət lazımi nəzarət və ya əlaqələndirmə olmadan davam edir. İnformasiya əldə etmək haqqında qanuna uyğun olaraq verilən informasiya sorğularına dəqiq cavablar verilməyib, bu da ombudsmanın köməyinə ehtiyac yaradıb, lakin onun da səlahiyyətləri məhduddur.
Ekologiya Nazirliyi və Xəzər Rayon İcra Hakimiyyəti, Şəhərsalma və Tikinti Məcəlləsində bu cür layihələrə nəzarət və onları razılaşdırmaq səlahiyyətləri nəzərdə tutulmasına baxmayaraq, çirkab suların təmizlənməsi layihələri haqqında məlumatı olduğunu inkar edir. Ekologiya Nazirliyi və Şəhərsalma və Arxitektura Komitəsi məsuliyyəti qeyri-müəyyən “müvafiq orqanların” üzərinə atıb. Bundan başqa, bu agentliklər, göründüyü qədər, prezidentin bu cür obyektlərin təmizlənməsi üçün fərdi sistemlərdən istifadə olunmasını nəzərdə tutan 30 mart 2017-ci il tarixli “Azərbaycan Respublikasında çimərlik turizminin inkişafına dair 2017-2020-ci illər üçün tədbirlər planı”nın təsdiq edilməsi haqqında sərəncamından xəbərsizdirlər.
İcazəsiz kanalizasiya çəkilməsi artıq icazəsiz xəttin əsas kollektorla birləşdiyi yerdə müntəzəm qəzalara gətirib çıxarıb. Təxminən 600 nəfər üçün nəzərdə tutulan obyektlər fəaliyyətə başladıqda nə olacaq? “Şəki” sağlamlıq mərkəzində yenidənqurma işləri aparılır, “Xəzər” kompleksində isə müasirləşdirmə işlərinə hazırlıq gedir. Qiymətləndirmələrə görə, bu obyektlərdə çirkab suların proqnozlaşdırılan həcmi ildə 200 000 kubmetrdən çox olacaq. Kanalizasiya sistemində istənilən nasazlıq ciddi ekoloji nəticələrə və xüsusən, Zaqulba çimərliyinə çirkab sular axıdan təmizləyici qurğuların cari vəziyyətini nəzərə alaraq, əhalinin sağlamlığı ilə bağlı problemlərə gətirib çıxara bilər.
Buzovna və Zaqulbada davam edən problemlər Azərbaycan məmurlarının ətraf mühitə qarşı etinasızlığının və təsərrüfatsızlığının daha geniş mənzərəsini əks etdirir. Sahilyanı torpaqların icazəsiz mənimsənilməsi, Buzovna qayalıqları kimi nadir geoloji obyektlərin dağıdılması və çirkab suların nəzarətsiz şəkildə dənizə axıdılması ictimai və ekoloji rifaha etinasızlığın göstəricisidir.
Bu çimərliklərdə qalmaqda olan problemlər ətraf mühitin mühafizəsinə şəxsiyyət, cəmiyyət və dövlətin maraqlarını ahəngli şəkildə birləşdirən tarazlaşdırılmış yanaşmaya zərurət olduğunu göstərir. Nəzarət olunmayan şəxsi maraqlar və tənzimləyici orqanlar tərəfindən nəzarətin olmaması ilə səciyyələnən hazırkı vəziyyət ciddi ekoloji böhrana və ictimai səhiyyə sahəsində böhrana çevrilmək təhlükəsi ehtiva edir.
Çimərlik istirahətinin həvəskarları yay mövsümünə hazırlaşarkən Azərbaycan çimərliklərində ziddiyyətli şərtlər həm hökumətin, həm də vətəndaş cəmiyyətinin israrla bu ekoloji problemlərin həlli üzrə addımlara çağırılması zərurətini üzə çıxarır.
Çirkab sular və Zaqulba sahili
Vaxtilə Zaqulba adlanan Buzovna qəsəbəsi (ötən yüzilliyin 70-ci illərinin əvvəllərində Buzovna kəndi və Zaqulba qəsəbəsi birləşdirilib və ümumilikdə Buzovna adlandırılıb) İkinci Dünya Müharibəsindən sonra alman hərbi əsirlər tərəfindən salınıb və Zaqulba çimərliyi zonasında təmizləyici qurğu məhz onlar tərəfindən quraşdırılıb. Qurğu miniatür orta əsrlər qalası üslubunda olub, lakin 1990-cı illərdə yararsız hala düşüb, bu da təmizlənməyən çirkab suların bilavasitə Xəzər dənizinə axmasına, faktiki olaraq çimərliyi iki çirklənmiş hissəyə bölməsinə gətirib çıxarıb. Fəalların və həssas vətəndaşların hakimiyyətin təcili tədbirlər görməsinə nail olmağa yönəlmiş çoxsaylı cəhdlərinə baxmayaraq, vəziyyət uzun illər ərzində həll edilməmiş olaraq qalıb.
Çimərlik zonası prezidentin “Zaqulba” iqamətgahının bilavasitə yaxınlığındadır. 2000-ci illərin əvvəllərində prezident Heydər Əliyev üçün dənizə doğru uzanan, üzərində taxta ev yerləşən pirs tikilmişdi, o, burada sağlamlıq üçün faydalı hesab olunan yodla zəngin dəniz havası uda bilirdi. Lakin pirs çirklənmiş sudan cəmi 300 metr məsafədə idi.
2002-ci il iyulun əvvəllərində prezident Əliyev suyun təhlükəli vəziyyəti haqqında məlumat aldıqda bu yeri şəxsən təftiş edib. Bu, 15 iyul 2002-ci ildə əhəmiyyətli bir müşavirənin keçirilməsinə gətirib çıxarıb, burada o, Xəzər dənizinin çirklənmə səviyyəsindən ciddi narahatlığını ifadə edib. “Xəzər sularının çirklənmə dərəcəsindən çox narahatam. Bu, ayrıca müzakirə tələb edən bir mövzudur”, deyə Əliyev ekoloji böhranın ciddiliyini etiraf etmişdi.
Buna cavab olaraq çirkab sular üçün mavi təmizləmə nəzərdə tutan müasir modul tipli stansiya qurulub, bu, yararsız hala düşən alman qurğusunu əvəz edib. Yeni təmizləyici qurğudan dənizin 300 metr dərinliyinə kanalizasiya borusu çəkilib. Lakin sonradan konstruktiv problemlər yaranıb: sahil yaxınlığında boru qırılıb və indi artıq əvvəlki kimi, mavi təmizləyici adlanan qurğudan kifayət qədər təmizlənməyən çirkab sular dənizə axırdı. Dənizə axıdılan çirkab suların çimərliyi bürüyən kanalizasiya iyi belə bir təmizlənmənin baş vermədiyini göstərir.
20 sentyabr 2007-ci il tarixində prezidentin “Xəzər dənizinin çirklənmədən qorunması üzrə bəzi tədbirlər haqqında” sərəncamı ilə Prezidentin Ehtiyat Fondundan Bilgəh-Şüvəlan zonasının və Pirallahı adasının sahil boyu zolağında 12 modul tipli lokal təmizləyici qurğunun quraşdırılmasına 3,5 milyon manat ayrılıb.
Bu səylərə baxmayaraq, problemlər qalmaqdadır. Yeni modul tipli stansiya sistemi ətraf mühitin çirklənməsinin qarşısını tam almır. Görünür, istismar qaydalarının pozulması ilə əlaqədar kifayət qədər təmizlənməyən çirkab sular əvvəlki kimi sahil mühiti üçün təhlükə təşkil edir, bu da modul tipli stansiyaların işinə nəzarət zərurətini meydana çıxarır.
Buzovnada su təchizatı və kanalizasiya probleminin həlli: irəliyə gedən yol
2014-cü ildə Buzovnanın içməli su və kanalizasiya sistemləri ilə təmin edilməsi üçün 122.7 milyon manat ölçüsündə böyük investisiya ayrılıb. Lakin on il keçməsinə baxmayaraq, vəd edilmiş infrastruktur hələ də yoxdur, nəticə etibarilə sakinlər təmiz sudan və çirkab suların lazımi şəkildə təmizlənməsi imkanından məhrum qalmaqda davam edirlər.
Qəsəbənin intizamsız, plansız inkişafı problemi daha da mürəkkəbləşdirir, bu, kompleks kanalizasiya sisteminin tətbiqinin texniki cəhətdən çətin və həddindən artıq bahalı olmasına səbəb olur. Bu daimi problemin həlli fərdi evlər və müəssisələr üçün fərdi təmizləyici qurğuların layihələndirilməsi və tətbiqindən ibarət ola bilər.
Problemin həllinə həyata keçirilməsi mümkün olan yanaşma Azərbaycanda fərdi evlər, çoxmənzilli binalar, sanatoriyalar, xəstəxanalar, məktəblər və s. üçün çirkab suların təmizlənməsi üçün fərdi sistemlərin istehsalında ixtisaslaşan istehsalat müəssisəsinin yaradılmasını nəzərdə tutur. Bu müəssisənin bu yaxınlarda azad olunmuş ərazilərdə yerləşməsi, həm bu rayonlar üçün iqtisadi faydalı olması, həm daə mövcud ekoloji tələbatı təmin etməsi ideal olardı.
Çirkab suların fərdi təmizləyici sistemləri bir sıra üstünlüklərə malikdir: onlar daha ucuzdur, quraşdırılması texniki cəhətdən daha asandır və ətraf mühit üçün zərərsizdir. Bu sistemlər çirkab suları həyətyanı sahələrin suvarılması üçün yenidən istifadə olunmasına imkan verən səviyyəyə qədər təmizləyir, bununla da suya qənaət edir və ətraf mühitin çirklənməsini azaldır.
Bu cür modullar dənizkənarı müəssisələr üçün xüsusilə münasibdir. Məsələn, 300 nəfər üçün nəzərdə tutulan “Şəki” sağlamlıq mərkəzi üçün fərdi təmizləyici sistemin quraşdırılması təxminən 90 000 manata başa gələcək. Bu sərfəli həll “Azərsu” ASC tərəfindən kanalizasiyanın çəkilməsi, sonrakı xidmətlər üçün aldığı qeyri-şəffaf və çox güman ki, daha yüksək tariflərlə ciddi ziddiyyət təşkil edir, belə ki, cəlb edilmiş tərəflər dəqiq maliyyə təfərrüatlarını bölüşmürlər.
Ayrı-ayrı təmizləyici qurğuların uğurla tətbiqi çoxtərəfli yanaşma tələb edir:
1. Azərbaycan hökuməti fərdi təmizləyici sistemlərin istehsalı zavodunun yaradılmasını stimullaşdırmalıdır. Buraya vergi imtiyazları, subsidiyalar və ya investisiya cəlb edilməsi və zavodun iqtisadi cəhətdən həyat qabiliyyətinin təmin edilməsi üçün digər maliyyə stimulları daxil ola bilər.
2. Təmizləyici sistemlərin ekoloji standartlara uyğunluğunun və sakinlər üçün əlçatan olmasının təmin edilməsi üçün dəqiq və dəstəkləyici normativ-hüquqi bazaya ehtiyac var. Buraya təsdiq proseslərinin optimallaşdırılması və quraşdırma və texniki xidmətlə bağlı texniki tövsiyələrin verilməsi daxildir.
3. İctimaiyyətin ayrıca təmizləyici sistemlərin üstünlüyü və işi haqqında məlumatlandırılması həddindən artıq vacibdir. Sakinlərin və yerli müəssisələrin bu sistemlərdən səmərəli şəkildə istifadə edə bilməsi üçün təlim proqramları işlənib hazırlanmalı və bu sistemlərə texniki xidmət göstərilməlidir.
4. Özəl şirkətlərin təmizləmə sistemlərinin istehsalına, yayılmasına və onlara texniki xidmətə cəlb olunması innovasiyalara və səmərəliliyin artmasına şərait yarada bilər. Dövlət sektoru və özəl sektor arasında tərəfdaşlıq təşəbbüsün daha sürətli və səmərəli şəkildə genişlənməsinə kömək edə bilər.
Diqqəti fərdi təmizləyici qurğular üzərində cəmləşdirməklə, Azərbaycan uzun müddətdir mövcud olan kanalizasiya problemlərinin həlli istiqamətində mühüm addım ata bilər. Bu yanaşma təkcə aktual ekoloji problemləri həll etmir, həm də davamlı su idarəetmə təcrübələrini təşviq edir ki, bu da həm sakinlərə, həm də bütövlükdə ekosistemə fayda gətirir.
Məmurların su təchizatı Buzovna sakinləri üçün xilasetmə halqasına çevrilir
2016-cı ilin iyul ayında “Azərsu” ASC Buzovnada yüksək vəzifəli məmurların villaları üçün nəzərdə tutulan su boru kəməri çəkməyə başlayıb. Bu məmurlar Buzovnanın mənzərəli, lakin qeyri-qanuni yolla əldə etdikləri sahil qayalarında öz dəbdəbəli iqamətgahlarını tikərək dənizkənarı təbii landşaftı korlayıblar. 40 il ərzində kəskin içməli su qıtlığı yaşayan Buzovna kəndinin ərazisindən Zaqulba yolunda magistral su boru kəmərindən diametri 10 santimetr olan boru xətti çəkilib.
Tarixən Buzovnaya su təchizatı artezian quyularından həyata keçirilirdi. Lakin neft hasilatının debitini artırmaq üçün neft quyularına dəniz suyunun vurulması yeraltı su mənbələrinin şoranlaşmasına gətirib çıxarıb, bu da onu içmək üçün yararsız edib. Uzun müddətdir davam edən bu problem Buzovna sakinlərini çətin vəziyyətdə qoyub, onlar məhdud və çox vaxt qeyri-adekvat bahalı su ehtiyatlarına ümid bəsləyiblər.
Məmurlar üçün xüsusi boru xəttinin çəkilməsi qəzəb doğurub, Turan İnformasiya Agentliyi öz məqaləsində kənd sakinlərinin acınacaqlı vəziyyətini nəzərə alaraq, onu “əxlaqa zidd” su təchizatı adlandırıb. Bir sıra tənqidi yazılardan sonra layihə dayandırılıb. Lakin sonradan məmurlar öz su təchizatını təmin etmək üçün çoxmənzilli binaların içməli su ilə təmin edilməsinə yönəlmiş daha əhatəli layihə irəli sürüblər.
2016-cı ilin sonlarında ictimai rifah layihəsi adı altında tikinti yenidən başlayıb və 2017-ci ildə layihə başa çatıb. İlkin fikir ayrılıqlarına baxmayaraq, 20 mindən çox Buzovna sakini, nəhayət ki, qırx illik məhrumiyyətdən sonra içməli su əldə edə bilib. Məmurlar da öz suyunu alırdılar, lakin layihənin cəmiyyətə ümumi faydası danılmaz idi.
2016-cı ildə Turan İnformasiya Agentliyi mübahisəli su təchizatı layihəsi ilə bağlı məlumatı açıqlamaqdan imtina etdiyinə görə “Azərsu” ASC-yə qarşı iddia qaldırıb. Lakin məhkəmələr ardıcıl olaraq “Azərsu”nun xeyrinə qərarlar verərək, Agentliyin şəffaflıqla bağlı tələblərinin yerinə yetirilməməsini təmin edib.
Bu arada, sonradan “əxlaqa zidd” su boru kəmərləri və kanalizasiya boruları haqqında məlumatlar daxil olmaqda davam edib. Azərsu bu qanunsuz qoşulmalara şərait yaratmaq üçün 203 №-li daxili iş əmrindən istifadə edib. Mənbələrin məlumatına görə, rəsmi olaraq Azərsu ilə əlaqəsi olmayan vasitəçilər şirkət və su boru kəmərinə qoşulmaq istəyən vətəndaşlar arasında vasitəçilik ediblər. Bu vasitəçilər vətəndaşlardan 600-100 manat ölçüsündə xidmət haqqı alırdılar və almaqda davam edirlər, onları su təchizatına qoşurlar, daha sonra Azərsu qanunsuz qoşulmaya görə 168 manat cərimə edir, sonra isə yeni abunə kimi qeydiyyata alır, bu zaman sayğacların quraşdırılması xərcləri yeni abunələrin üzərinə düşür.
Bu proses su təchizatı sisteminə qanunsuz qoşulmaya görə cinayət məsuliyyəti nəzərdə tutan “Su təchizatı və tullantı sular haqqında” qanunu kobud şəkildə pozur. Bundan başqa, Azərsu-nun yeni abunələrlə bağlı xərcləri öz xərcləri kimi qeydə alması, faktiki olaraq vəsaiti qanunsuz olaraq mənimsəməsi ilə bağlı şübhələr var.
“Xəzər” sanatoriyasının və “Şəki” sağlamlıq mərkəzinin kanalizasiya layihəsi ilə bağlı da, çox güman ki, buna bənzər ssenari inkişaf edib. Məsələ ondadır ki, kanalizasiyanın çəkilməsinə payızın əvvəlində başlanılıb. Və layihə maraqlanan sakinlərə 300 fərdi ev üçün kanalizasiya xətti kimi reklam olunub. Lakin nəşrlərdən və Azərsu ASC-nini əksəriyyətinə cavab vermədiyi informasiya sorğularından sonra Azərsu-nun layihənin 2019-cu ildə təsdiq edildiyi, lakin pandemiya ilə əlaqədar başlamadığı haqqında məlumatı ortaya çıxıb. Azərsu Turan Agentliyinə bildirib ki, layihə “Xəzər” sanatoriyasının xahişi ilə 17 yanvar 2024-cü il tarixində yenidən təsdiq olunub. Daha çox elə görünür ki, sanki layihə Turan Agentliyi informasiya sorğusu ilə yanvarın 12-də Azərsu-ya və 17-də Həmkərlar İttifaqları Konfederasiyasına müraciət etməsindən sonra köhnə tarixlə təsdiq edilib. Tələb olunan məlumatlar mövcud olmadığı üçün qəti nəticə çıxarmaq çətindir. Layihənin qanuniliyi və ətraf mühit üçün nəticələri aydın olmadığına görə kanalizasiya xətlərinin qanunsuz çəkilməsi ilə bağlı jurnalist araşdırması davam edir.
Tövsiyələr:
1. Su təchizatı və təmizləyici qurğu obyektlərinin idarə olunması üçün hərtərəfli konsepsiyaya ciddi ehtiyac var. Bu, vahid nəzarəti və ardıcıl siyasətin tətbiqini ehtiva etməlidir.
2. Elmi ictimaiyyətin və ictimai ekoloji təşkilatların su resurslarının idarə olunması layihələrinin planlaşdırılmasına və həyata keçirilməsinə mütləq cəlb olunması təmin edilməlidir. Onların ekspert bilikləri ekoloji cəhətdən əsaslandırılmış və texniki cəhətdən həyata keçirilməsi mümkün olan həlləri təmin etməyə kömək edə bilər.
3. İctimai etimadın bərpa olunması və hesabatlılığın təmin olunması üçün sahənin fəaliyyətinin şəffaflığına xüsusi diqqət yetirilməlidir. Buraya layihələr, xərclər və qərarların qəbulu prosesləri haqqında dəqiq məlumatlandırma daxildir.
Bu problemləri həll etməklə su təchizatı və kanalizasiya sistemlərinin bütün vətədaşların tələblərini ədalətli və sabit əsaslarla qarşılamısını təmin etmək, gələcəkdə münaqişələrin qarşısını almaq və daha sağlam münasibətlərin formalaşmasına şərait yaratmaq olar.
Əvvəlki məqalələr:
Azərbaycanda ekoloji böhran: kanalizasiya qalmaqalları və dövlət qurumlarının fəaliyyətsizliyi
Korrupsiya kanalizasiyası
Sükut çox şeydən xəbər verir: Azərbaycanın şəffaflıq və hesabatlılıqla mübarizəsi
Azərbaycan çimərlikləri "Mavi bayraq" qaldıracaqmı?
Buzovnada qanunsuz su kəmərinin inşası sürətlə gedir
