“...Postsovet ədəbiyyatının daha bir nümunəsinin olduğunu sui-ehtimal etdim. Çünki belə əsərlərə çox rast gəlmişdim. Elə dahi Nizami Gəncəvi haqqında M.S.Ordubadinin qaraladığı “Qılınc və qələm” kimi. Belə əsərlər onlarladır. Müəllif Nizami kimi bir şeyxi, Türk-İslam dünyasının mütərəqqi fikir adamını, az qala, sosrealizmin kanonlarına uyğun olaraq bir bolşevik tipi kimi təqdim və təqsim edir. Bu tip ədəbiyyat nümunələri çoxdur və mövzudan uzaqlaşmamaq üçün sözümü mahiyyət üzrə dinamikadan təcrid etmək istəməzdim...”
Bu fikirlər filologiya elmləri doktoru Qalib Sayılovun 13.08.2024-cü il tarixində baki-xeber.com-da yayımlanan “Ədəbin və Adabın əsrarına vaqif olan Dahi” məqaləsindədir.
Alim iddia edir ki, M.S.Ordubadi yazdığı “Qılınc və qələm” romanında Nizami Gəncəvini, az qala, sosrealizmin kanonlarına uyğun olaraq bir bolşevik tipi kimi təqdim və təqsim edir.
Qeyd edək ki, "Qılınc və qələm" romanı “Azərnəşr” tərəfindən ilk dəfə 1946-cı ildə (I kitab) və 1948-ci ildə (II kitab) çap edilib. Həmin dövrdə və sonrakı illərdə oxucuların böyük rəğbət və məhəbbətini qazanan roman ilk çapından sonra dəfələrlə nəşr edilib. 1965-ci ildə əsər İ.Peçenevin tərcüməsi ilə rus dilində çapdan çıxıb.
Əsəd Cahangir: “Mən o fikirlə razı deyiləm...”
Q.Sayılovun irəli sürdüyü fikirlərə münasibət bildirən tanınmış ədəbi tənqidçi Əsəd Cahangir “Bakı-Xəbər”ə bildirdi ki, M.S.Ordubadi “Qılınc və Qələm” romanında Nizami Gəncəvini sosialist ruhuna uyğun qəhrəman kimi göstərməkdən daha çox aşiq, məhəbbət qəhrəmanı kimi göstərib. “O, macəra romanıdır və ona öz janrının tələbləri ilə yanaşmaq lazımdır. Yəni bu əsər öz dövrünün tələblərinə uyğun yanaşma tələb edir. O dövrdə yazıçıdan o tələb olunurdu. Buna görə də, onu təkrarən təftiş etməyi, “komissiya”, “məhkəmə” qurmağı düzgün saymıram. Yəni indi hamı qəhrəman olub. İndi qəhrəman olmağa nə var ki?.. Məmməd Səid Ordubadinin “Qılınc və Qələm” romanı Nizami haqqında Azərbaycan ədəbiyyatında yazılmış ilk roman və ilk əsər kimi dəyərlidir, geniş oxucu kütləsinin marağını çəkir. Neçə nəsil ədəbiyyat oxucuları ta keçən əsrin 30-40-cı illərindən indiyə qədər bu romanı maraqla oxuyurlar. geniş oxucu kütləsinin marağını çəkir. Bu romanı indiki nəsil də oxuyur.
Bilirsiz ki, fransızların Aleksandr Düması var. Bizim də Aleksandr Dümamız elə bil ki, Məmməd Səid Ordubadidir. Məsələn, fransızlar heç vaxt Aleksandr Düma haqqında o sözü demirlər, onun əsərlərini təftiş etmirlər, üzərində “məhkəmə” qurmurlar. Məsələn, Aleksandr Dümanı durub Viktor Hüqo, Jorj Sand, Qustav Floberlə, Romen Rollanla, eləcə də bir sıra müasir fransız yazıçıları ilə müqayisə edib demirlər ki, orda elə yazıb, belə yazıb. Bunu demirlər də. Çünki onlar üçün Dümanın fransız ədəbiyyatında öz yeri var. Mənə elə gəlir, biz də bu cür qayğı ilə, sevgi ilə yanaşmalıyıq, müəyyən dövrün tələblərini, o dövrkü Azərbaycan ədəbiyyatının inkişaf səviyyəsini nəzərə almalıyıq. Əlbəttə, müasir Azərbaycan nəsrinin inkişafından dönüb ora baxanda o müəyyən qədər bəsit, primitiv görünə bilər. Amma nəzərə alaq ki, keçən əsrin 20-30-cu illərində Azərbaycan nəsri öz inkişafının başlanğıc mərhələsində idi və onun təməl daşlarını qoyanlardan biri də Məmməd Səid Ordubadi idi. Fikrimcə, tarixi yanaşma düzgün və obyektiv olmalıdır. Mən Ordubadi ilə bağlı o fikirləri yazan müəllifi tanımıram. Amma sizin dediklərinizdən belə başa düşdüm ki, onun metodologiyası, yəni yanaşma tərzi düz deyil, yanaşma tərzi tarixilik prinsipini nəzərə almır. Ona görə də, mən o fikirlə razı deyiləm, bu, təftişçilik münasibətidir. Yəni “məhkəmə” qurmaq, yoxlama aparmaq məsələləri ilə heç cür yazı deyiləm.
Düzdür, Sovet dövründə Nizami Gəncəvini Sovet ideologiyasının daşıyıcısı kimi qələmə verməyə cəhdlər edilib”.
Ə.Cahangir bildirdi ki, İkinci Dünya müharibəsinin ən qaynar çağında - 1941-ci ildə indiki Sankt-Peterburq şəhərində Nizami Gəncəvinin 800 illik yubileyi keçirildi, bu yubley tədbirləri respublikamızda da qeyd edildi. “Nizaminin əsərləri Azərbaycan dilinə tərcümə olundu. Səməd Vurğun, Süleyman Rüstəm, Məmməd Rahim, Abdulla Şaiq və digəriləri “Xəmsə”ni tərcümə etdilər, bəli, Nizamiyə Bakıda heykəl qoyuldu. “Qılınc və Qələm” romanı da həmin təbliğat dalğasının üstündə yazılmışdı. Amma buna baxmayaraq, hər şeyin iki tərəfi var. Yəni o təbliğatlar, o ideologiya, sosrealizm keçib getdi və tarixə qırışıb yox oldu, lakin “Qılınc və Qələm” romanı, Nizaminin əsərlərinin tərcümələri, abidəsi bizə qaldı. Bakının ən gözəl abidələrindən biri Nizami Gəncəvinin abidəsidir. Yaradılanlar qalır. O əsərin hansı ideologiyanın tələbi ilə yaranmasından aslı olmayaraq Nizami Azərbaycan şairidir. Bu gün də Nizami məsələsi çox aktualdır. Çünki o zaman Nizamiyə sosialist ideologiyası, Sovetlər yiyə çıxmaq, özününküləşdirmək istəyirdisə, indi də bizim yaxın qonşularımız, məsələn, İran onu “fars” şairi elan edir, indi də o özününküləşdirmək istəyir. Amma bir şərt qaçılmazdır ki, Nizami Azərbaycan torpağında doğulub, onun sümükləri torpağındadır, məqbərəsi burdadır, Nizaminin dünyada ən gözəl abidəsi Bakı şəhərindədir. Baxmayaraq ki, dünyanın bir çox şəhərlərində onun abidəsi var. Nizaminin abidəsinin özünün çox maraqlı tarixçəsi var...”
Zəhra Allahverdiyeva: “Qılınc və Qələm” romanında Nizaminin “bolşevik tipi” kimi təqdim edildiyini demək böyük yanlışlıq və səhvdir”
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun Nizamişünaslıq şöbəsinin aparıcı elmi içşisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Zəhra Allahverdiyeva da “Bakı-Xəbər”ə bildirdi ki, Q.Sayılovun iddiası əsassızdır. “Qətiyyən, Nizami Gəncəvi o cür təqdim olunmayıb, o romanda elə şey yoxdur, o adam həmin əsəri oxumayıb. Orada tarixi məsələlərdən, o dövrdə Gəncədə baş verən hadisələrdən danışılıb. Məmməd Səid Ordubadi çox məsələləri tarixdən gətirirdi və aşağıda da izah verirdi ki, bu, Nizaminin filan əsərindən götürülüb. Ordubadi bu əsəri bu cür yazıb. Öz kitablarımda bu barədə yazmışam, yazdıqlarıma da cavabdehəm.
Romanda Nizami bolşevik ruhlu şair kimi təqdim edilməyib. Bilirsiz, Nizamidə əxi ideyaları idi, əxi ideyası da insanların qardaşlığını, bərabərliyini əks etdirirdi. Amma bu o demək deyil ki, bu sosialist ideyası idi. O adam bilmir ki, Aristotel dövründən bəşəriyyəti cəmiyyətdə insanlığın qardaşlığı, bərabərliyi düşündürüb. Sovetlər də elə onlardan götürmüşdü bu ideyanı, amma ona riayət etmirdi, ondan öz siyasətini yürütmək üçün istifadə edirdi.
Aristotel deyirdi ki, əgər bir cəmiyyətdə insanların bərabərliyinə nail olmaq olarsa, o həmin cəmiyyətin qələbəsidir.
Görün, hansı dövrlərdən bu ideyalar vardı, insanların bərabərliyi, qardaşlığı məsələsinin tarixi qədimdir. Bunun Sovetlərə nə aidiyyəti var? Sonradan bunu islam alimləri işlədilər. “Əxilər” nə deməkdir? Qardaş deməkdir, yəni insanlar bir-birinə qardaşdırlar. Yəni Nizaminin fikirləri odur, onun bolşevik idelogiyası ilə heç bir əlaqəsi, dəxli yoxdur. Məmməd Səid Ordubadi XII əsrin mühitini, əxiliyi dərindən öyrənmişdi, bunu əsərində də verib. Yəni bu məsələnin sosializmə dəxli yoxdur. O adam məsələni bilmir. Nizaminin “Xəmsə”sində insanların bərabərliyi, qardaşlığı, ədalətin aliliyi və sair çoxdur. Nizami elə buna görə Nizamidir!”
Nizaminin “Qılınc və Qələm” romanında Şeyxliyinin göstərilməməsi iddiasına gəlincə, Z.Allahverdiyeva qeyd etdi ki, romanın birinci hissəsində Nizami Gəncəvinin gənclik dövrü əks olunub: “Orada Nizaminin cavanlıq dövrü təsvir edilib, orda Nizami hələ gəncdir, cavandır. Əsərin gedişində onun fəaliyyəti əks olunub, gəncliyi, təhsil aldığı mərhələ, dostluq etdiyi şəxslər və sair göstərilib. Nizami doğulan kimi Şeyx olmayıb ki. Buna qədər böyük bir yol keçib. Məsələ burasındadır. İndi tarixi bilməyən, məlumatsız insanlar çox şey yazırlar. Tarixi roman janrımızın banisi Məmməd Səid Ordubadi həm də alim idi. Yəni o təkcə yazıçı olmayıb, həm də elmi tədqiqatla məşğul olub, tarixçi, böyük alim olub. Hər şeyi gözəl bilirdi. Nəyi Sovet senzurası buraxmırdısa, təbii, onları yazmırdı. Amma bu əsərdə Nizami ilə bağlı əsas məsələləri yazıb. Məmməd Səid Ordubadinin “Qılınc və Qələm” əsərinə o cür yanaşmaq doğru deyil. O dövrün tələblərini bilmək, Ordubadinin yaradıcılığını araşdırmaq lazımdır. Bu adamlar bütün tarixi keçmişimizin üstündən xətt çəkmək istəyirlər. Bu nə tendensiyadır, bu nə yanaşmadır? Anlaşılmır. Təbii olaraq hər bir əsər dövrünün tələblərinə uyğun yazılır”.
Z.Allahverdiyevanın sözlərinə görə, M.S.Ordubadi “Qılınc və Qələm” əsərində ən çox Nizaminin gənclik dövrünü təsvir edib və orada yazıçının təxəyyülü də olmalı idi, hər şey tarixdən ibarət deyildi ki. Yazılan əsərlərdə o dövrə uyğun ideoloji səhvlərin olduğunu deyən Z.Allahverdiyeva hesab edir ki, bu heç də keçmişin üstündən xətt çəkməyə səbəb olmamalıdır. Z.Allahverdiyeva qeyd etdi ki, Sovet dövründə bir əsərdə sarayla əlaqəsi olan bir şairin adı olardısa “o məddahdır” iddiası ilə dərhal çıxarırdılar. Alim bildirdi ki, o dövrdə Nizami Gəncəvinin sarayla əlaqəsi olub, hətta son tədiqatlara görə, dahi şair Şirvanda da olub, halbuki, onun Gəncədən kənara çıxmadığı yazılırdı. “Keçmişi tənqid və təftiş etməkdənsə yeni əsərlər yazsınlar, o dövrü öyrənsinlər, nə çatışmazlıqlar olubsa, hansı məsələlər qeyd olunmayıbsa onları qeyd etsinlər, yazsınlar. Elə məsələlər var ki, onlar əks olunmayıb.
Nizami Gəncəvi Gəncədə yaşasa da, əlaqələri vardı. İndi-indi üzə çıxarılır ki, Nizami Şirvana da gedib, Şirvanşah sarayı ilə əlaqəsi olub. Şirvanşah ona əsər yazmağı uzaqdan-uzağa sifariş verməmişdi”.
1937-ci il represiyasını xatırladan Z.Allahverdiyeva dedi ki, o dövrdə ziyalıların başına min bir oyun açılırdı və onlar üçün hər cür maneə törədirdilər. “O dövrdə yazıçılar qorxa-qorxa yazırdılar, Sovet hökuməti onların başına hansı oyunları gətirirdi. Azərbaycanda Sovet hökuməti qurulan kimi irtica başladı. Anlamaq istəmirlər ki, o dövrdə yazmaq elə də asan deyildi, hər söz, hər cümlə yoxlanırdı. Ordubadi çox şey yazardı. Onun Nizami Gəncəvi ilə bağlı çoxlu tədqiqatları, məqalələri var, orda Nizaminin əxilərlə əlaqəsi əks olunub. Məsələ burasındadır ki, Sovet hökuməti də deyirdi ki, “insanlar bir-biri ilə bərabər olmalıdır”, buna əməl etmirdi, ondan istifadə edirdi. Amma əxilər islamın o təriqəti idi ki, doğrudan da onlar insanların qardaşlığını, bərabərliyini təbliğ edirdilər. O dövrdə sərhədlərdə müharibələr gedirdi, əxilər yığışıb zülmə, müharibəyə qarşı mübarizə aparırdılar. Nizaminin də cavan vaxtı əxilərlə, əxi şeyxləri ilə əlaqəsi vardı. Xaqaninin də onlarla əlaqəsi vardı. Nizaminin düşüncəsi ilə onların ideyaları üst-üstə düşürdü. Ona görə də, Ordubadi bu məsələləri olduğu kimi işıqlandırıb. Odur ki, “Qılınc və Qələm” romanında Nizaminin “bolşevik tipi” kimi təqdim edildiyini demək böyük yanlışlıq və səhvdir”-deyə Z.Allahverdiyeva qeyd etdi.
İradə SARIYEVA
