Bakı, 10 oktyabr, V.Şükürov, AZƏRTAC
Azərbaycanda elm və texnologiyanın müxtəlif sahələrinə mühüm töhfələr verən gənc alimlərin sayı artır, onlar həm milli, həm də beynəlxalq səviyyədə tanınırlar. Bu tədqiqatçıların tibb, hüquq, ekologiya və İT kimi sahələrdə apardıqları araşdırmalar ölkənin davamlı inkişafının əsasına çevrilir.
Belə gənc alimlərdən biri də hüquq üzrə fəlsəfə doktoru, Bakı Dövlət Universitetinin Hüquq fakültəsinin Beynəlxalq ümumi hüquq kafedrasının müəllimi Pərvinə İsmayılovadır. O, “Web of Science” və “IndexCopernicus” jurnallarında 43 elmi məqalə dərc etdirib, həmçinin ali təhsil müəssisələri üçün “Bioetika” kursu üzrə dərsliyin və monoqrafiyanın müəllifidir.
Gənc alimin yardımçı reproduktiv texnologiyalar (ART), surroqat analıq, o cümlədən genetik tədqiqatlar və onun insan genomuna təsiri, müasir biotexnoloji proseslərdə hüquqi normaların tətbiqi və milli yurisdiksiyanın beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması üzrə innovativ tədqiqatları ciddi maraq doğurub.
Müəllif tədqiqat prosesində milli bioloji təhlükəsizliklə bağlı beynəlxalq qanunvericiliyin və təcrübələrin hərtərəfli təhlilini aparır. Nəticələr qlobal tendensiyalar kontekstində ölkənin biotəhlükəsizlik praktikasının dərindən başa düşülməsinə kömək edir və ictimai sağlamlıq üçün təhlükələrin idarə edilməsi üzrə milli tədbirlərin təkmilləşdirilməsinə dair tövsiyələrin hazırlanmasında əsas rol oynayır.
AZƏRTAC gənc alimdən müsahibə alıb.
- Pərvinə xanım, elmi fəaliyyətinizi tibb hüququ problemlərinin tədqiqinə həsr etmisiniz. Mövzu genişdir, lakin mən xüsusilə köməkçi reproduktiv texnologiyalar və surroqat analıq kontekstindəki məqamlara toxunmaq istərdim. Bu sahəni seçməyiniz nə ilə bağlıdır və işinizdə sizi ruhlandıran amil nədir?
- Həmişə hesab etmişəm ki, qanunlar cəmiyyətin ehtiyaclarına, xüsusən də sürətlə inkişaf edən elm və biotexnologiya sahələrinə uyğunlaşdırılmalıdır. Köməkçi reproduktiv texnologiyalar tibbi tərəqqinin hüquqi baxımdan xüsusi diqqət tələb etdiyi sahələrdən biridir. Dünya təcrübəsini öyrəndikdən sonra bu mövzu ilə maraqlandım və başa düşdüm ki, Azərbaycanda ART, surroqat analıq və ya reproduktiv hüceyrə donorluğu kimi proseslərin tənzimlənməsində ciddi hüquqi vakuum var. Bu, məni həmin proseslərin bütün tərəflərini qoruyacaq qanunvericilik bazasının yaradılmasını təklif etməklə cəmiyyətə və dövlətə kömək etmək zərurətinə ruhlandırdı.
- Məqalələrin birində Azərbaycanda yardımçı reproduktiv texnologiyaların və surroqat analığın tənzimlənməsi üçün aydın qanunvericilik bazasının kifayət qədər olmamasına diqqət yetirirsiniz. Siz, həmçinin “Köməkçi reproduktiv texnologiyalardan istifadə hüququnun tənzimlənməsi haqqında” yeni qanunvericilik aktının qəbul edilməsinin zəruriliyi ilə bağlı təklif irəli sürdünüz. Sizcə, müvafiq qanunvericiliyin hazırlanmasını vacib edən əsas amillər hansılardır?
- ART və surroqat analıq məsələləri təkcə tibbi deyil, həm də etik və hüquqi aspektlərə təsir göstərir. Bu sahədə aydın hüquqi tənzimləmənin olmaması prosesin bütün iştirakçılarının, o cümlədən uşağın hüquq və vəzifələrinin qeyri-müəyyənliyinə səbəb ola bilər. Hazırda ART və surroqat analıqdan istifadə ilə bağlı milli yurisdiksiya qaydalarının olmadığı Azərbaycan kontekstində müfəssəl tənzimləmənin işlənib hazırlanması və əlaqəli sahələrdə müvafiq hüquqi bazanın yaradılması zəruri görünür.
Belə bir qanunvericilik aktı digər ölkələrin hüquqi və məhkəmə təcrübəsi nəzərə alınmaqla beynəlxalq müqavilə və ya konvensiya (nümunəvi akt) layihəsi kimi qəbul edilə bilər. Təklif olunan model qanunda IVF prosedurları, mayalanma, mikrob hüceyrələrinin bağışlanması, məlumatlı razılıq tələbi, həmçinin genetik analıq və atalıqla bağlı terminlər daxil olmaqla, ART-nin mühüm tərifləri var. Hazırda Azərbaycan qanunvericiliyində ART-dən istifadə ilə bağlı terminologiyada boşluq və uyğunsuzluq var. Məsələn, surroqat analıq institutu heç bir hüquqi aktla tənzimlənmir və bu termin Ailə Məcəlləsində (maddə 46) yalnız bir dəfə qeyd olunur ki, bu da məhkəmə təcrübəsində qanunun düzgün şərh edilməməsinə ilkin şərait yaradır.
Etiraf edilməlidir ki, yardımçı reproduktiv texnologiyalar sahəsində aydın hüquqi tənzimləmənin olmaması, habelə bu texnologiyalardan istifadə etməklə doğulmuş uşağın valideyni kimin hesab edilməsi, onların hansı hüquq və vəzifələrə malik olması ilə bağlı qeyri-müəyyənlik mübahisələrə səbəb ola bilər. Bu mübahisələr, öz növbəsində, təkcə proses iştirakçılarının maraqlarına toxunmur, həm də potensial olaraq uşağın özünə zərər vurur. Əlavə etmək istərdim ki, yardımçı reproduktiv texnologiyaların tətbiqi kontekstində bu proseslərin kifayət qədər hüquqi tənzimlənməməsi şəraitində iqtisadi cəhətdən həssas vəziyyətdə olan qadınların istismarının potensial təhlükəsi mövcuddur. Qanunvericilik bütün iştirakçıları qorumalı, qərarların etik standartlar və ədalət prinsipləri əsasında qəbul olunmasını təmin etməlidir.
- Cinsi hüceyrələrin donorluğu prosedurunu qeyd etdiniz. Bilirəm ki, hazırda bu mövzu xüsusilə aktualdır, çünki nizamlanmayan donorluq gələcəkdə eyni donor hüceyrəsindən doğulan qohum uşaqlar arasında nikahlarla bağlı ciddi nəticələrə səbəb ola bilər. Bu problemin hüquqi həllini necə görürsünüz?
- Çox düzgün qeyd etdiniz ki, cinsi hüceyrələrin nizamsız donorluğu problemi həqiqətən də ciddi nəticələrə, o cümlədən yaxın qohumlar arasında nikah riskinə səbəb ola bilər. Hüquq sahəsində bu problemi həll etmək üçün bir neçə istiqamət mümkündür. Birincisi, donorluğun tənzimlənməsidir: cinsi hüceyrələrin donorluğu ilə bağlı aydın qanunlar və qaydalar hazırlamaq lazımdır. Ümumi donoru olan cütlüklərin gələcəkdə təsadüfi birləşməsinin qarşısını almaq üçün qohumluq nişanları haqqında məlumatları nəzərə alacaq donor reyestrlərinin yaradılmasıdır. Donorun anonimliyi vacib olsa da, “məhdud anonimlik” prinsipini tətbiq etməyi nəzərdən keçirməyə dəyər. Bunun sayəsində donorlara öz hüceyrələrindən neçə uşaq doğulduğunu bilməyə icazə verilir. Dünya təcrübəsində 100-120 il müddətinə anonim donorluğun istisna edilməsi və donor məlumat bazasının yaradılması haqqında qanun da tətbiq edilir. Məsələn, İsveçrə və Almaniya anonim donorluğu qadağan edən qanunlar qəbul ediblər.
İkincisi, gələcəkdə bioloji valideyn haqqında məlumat almaq üçün uşağın özünün hüquqları da az əhəmiyyət kəsb etmir (Uşaq Hüquqları haqqında Konvensiya, 7 və 8-ci maddələr). Uşaq hüquqlarının müdafiəsi üçün anonim donorluq və reproduktiv turizm aspektinin təkcə milli səviyyədə deyil, həm də beynəlxalq səviyyədə tənzimlənməsi vacibdir. Bundan əlavə, cinsi hüceyrələrin donorluğu prosesinə cavabdeh olan, qanunlara əməl olunmasını təmin edən və bir donordan doğulanların sayına nəzarət edən ixtisaslaşmış qurumun və ya agentliyin yaradılmasını da qeyd edərdim.
- Maddələrdən birində surroqat analıq haqqında ayrıca qanunvericilik aktının qəbulunu təklif edirsiniz. Orada qeyd etdiyiniz əsas məqamlar hansılardır?
- Bu aktın əsas məqamlarından biri də “surroqat ana” termininin tərifidir. Məhkəmə praktikasında genetik valideynlərin, surroqat anaların, eləcə də uşağın hüquqlarının qorunmasına kömək edəcək “ənənəvi” və “qestasion” surroqat analıq arasında fərq qoymağı təklif edirəm. Model qanunun şərtlərini aydın şəkildə müəyyənləşdirir: genetik valideynlər, tərəflərin qanuni hüquqları, surroqat ananın, valideyn olmaq istəyən tərəfdaşların (və ya şəxslərin) və hər hansı üçüncü şəxslərin hüquq və vəzifələrini təsbit edir. Təklif olunan aktda, həmçinin göstərilir: surroqat analıq haqqında müqavilələrin bağlanmasının mümkün olduğu şərtlər, o cümlədən yaş məhdudiyyətləri, tibbi əks göstərişlər və məcburi ilkin məsləhətləşmələr; kompensasiya və xərclər, maliyyə aspektlərinin tənzimlənməsi, o cümlədən surroqat anaya tibbi xidmətlərə və digər xərclərə görə kompensasiyanın verilməsinin mümkünlüyü, habelə “ənənəvi” surroqat analığa və ümumilikdə surroqat analığın kommersiyalaşdırılmasına qadağa; surroqat analıq yolu ilə doğulan uşağın hüquqlarının, vətəndaşlıq və vərəsəlik məsələlərinin tənzimlənməsi; surroqat analıq haqqında qanunvericiliyin icrasına nəzarəti həyata keçirən orqanların, habelə müqavilənin şərtlərinin pozulmasına görə məsuliyyət tədbirlərinin müəyyən edilməsi; surroqat ana ilə bağlı etik məsələlərin tənzimlənməsi, o cümlədən qadın və uşaqların hüquqlarının müdafiəsi; istismar vəziyyətlərinin və insan hüquqlarının pozulmasının qarşısının alınması.
- Müasir genetik tədqiqatlar və gen redaktə texnologiyaları da elmi araşdırmalarınızın mərkəzindədir. Bu sahədə hüquqi tənzimləməni necə görürsünüz?
- Genetik tədqiqatların və genlərin redaktəsi texnologiyalarının hüquqi tənzimlənməsi mühüm və çoxşaxəli vəzifədir. Bu sahədə həm etik, həm də elmi cəhətləri nəzərə almaq lazımdır. Birincisi, CRISPR kimi gen redaktə texnologiyalarının təhlükəsiz və etik şəkildə istifadə olunmasını təmin etmək vacibdir. Buraya, xüsusən də cinsi hüceyrələrin redaktəsi və ya gen terapiyasına gəldikdə, təcrübələr üçün aydın standartların və protokolların yaradılması daxildir.
İkincisi, genetik tədqiqatlar üçün zəruri olan hüquqi bazanın uyğunlaşdırılması istiqamətində mühüm addım olan Bioetik Məcəllənin hazırlanması. Belə bir məcəllə insan genomunun redaktəsi təcrübələrinin daha təhlükəsiz və daha məsuliyyətli aparılmasını təşviq etmək üçün lazımi etik və hüquqi təlimatları təmin edə bilər. Bundan əlavə, o, alimlər, səhiyyə işçiləri, qanunvericilər və ictimaiyyət arasında çoxtərəfli dialoqun təşviqində əsas rol oynaya bilər ki, bu, öz növbəsində, yeni genetik texnologiyaların tətbiqi ilə qaldırılan məsələlərin etik cəhətdən əsaslandırılmış həlli yollarının axtarışını asanlaşdıra bilər.
Üçüncüsü, daha bir mühüm aspekt xəstələrin, tədqiqat iştirakçılarının və bütövlükdə cəmiyyətin hüquq və mənafelərinin qorunmasıdır. Qanun məlumatlı razılığa, şəxsi məlumatların qorunmasına və genetik texnologiyalara əlçatanlığa zəmanət verməlidir. Beynəlxalq qanunvericiliyə əsaslanaraq, müasir dünyada fəaliyyət göstərən gen terapiyası sahəsində prinsiplərin də milli yurisdiksiyamıza daxil edilməsini təklif edirəm.
Nəhayət, Azərbaycanda genetik xəstəliklərin geniş yayıldığını nəzərə alaraq, gələcək nəsillərin sağlamlığının qorunması üçün qanunvericilik bazasının yaradılmasının, hüquqi boşluqların aradan qaldırılmasının və milli genefondun qorunmasının zəruriliyini bir daha vurğulayıram. Talassemiya və hemofiliya kimi genetik xəstəliklərin daşıyıcılarının yüksək nisbəti ilə bağlı problemlərin həlli üçün bu xəstəliklərdən əziyyət çəkən vətəndaşların genetik sertifikatlaşdırılması proqramının tətbiqini təklif edirəm ki, bu da sonrakı araşdırmalar və tövsiyələr üçün səmərəli model ola bilər.
