Fransa dərin siyasi böhran yaşayır və onun episentrində sürətlə nüfuzunu itirən prezident Emmanuel Makron dayanır. Son Ifop sorğusuna əsasən, fransızların 78%-i artıq onun prezident vəzifəsindəki fəaliyyətini bəyənmir və bu dəstəyin kəskin azalması təsadüfi deyil.
Makron özünü həmişə islahatçı kimi təqdim edirdi, lakin onun Fransanı modernləşdirmək cəhdləri sərt müqavimətlə qarşılaşdı və cəmiyyətin müxtəlif təbəqələri arasında narazılığı artırdı.
Heç vaxt Makronun reytinqi bu qədər aşağı olmamışdı, və son beş ay ərzində o, tərəfdarlarının 9%-ni itirdi. Bu enişin əsas səbəblərindən biri, vaxtından əvvəl keçirilən parlament seçkilərinin nəticəsi oldu. Nəticədə prezident yeni baş nazir Mişel Barnyenin rəhbərliyi altında sağ qüvvələrlə hakimiyyəti bölüşmək məcburiyyətində qaldı. Bu məcburi hakimiyyət bölgüsü həm icra hakimiyyətində, həm də parlamentdə daxili fikir ayrılıqlarını gücləndirən siyasi vakuum yaratdı.
Barnye böyük siyasi təcrübəyə malik bir şəxs kimi mürəkkəb bir zamanda təyin edilib. Onun əsas vəzifəsi hökumətə olan inamı bərpa etmək və iqtisadiyyatı stabilləşdirməkdir, lakin hətta onun tərəfdarları da bu missiyanın getdikcə çətinləşdiyini başa düşürlər. Baş nazirin fəaliyyətindən narazılıq artıq 60%-ə çatıb və onun kabineti etimadsızlıq səsverməsi ilə üzləşib. Milli Assambleyada çoxluğa sahib olan solçu "Yeni Xalq Cəbhəsi" (NFP) açıq şəkildə Barnyenin siyasətinə qarşı çıxır və hökumətin formalaşma prinsiplərinin yenidən nəzərdən keçirilməsini tələb edir.
Bu siyasi böhran sosial-iqtisadi islahatlarla bağlı narazılıqla daha da güclənir. Əsas gərginlik mənbələrindən biri olaraq 2023-cü il pensiya islahatı qalmaqdadır, bu islahat kütləvi etirazlara səbəb oldu və Makronun və onun administrasiyasına olan inamı daha da azaltdı. Hökumətin bu islahatı yenidən nəzərdən keçirməkdəki bacarıqsızlığı sağ və sol qüvvələr arasında, eləcə də bütövlükdə Fransa cəmiyyəti daxilində parçalanmanı dərinləşdirdi.
Daha bir kəskin problem 2025-ci il üçün nəzərdə tutulan büdcə layihəsidir. Barnye büdcə proqramlarının ixtisarı və əlavə vergilərin tətbiqi daxil olmaqla, dövlət xərclərinin 60 milyard avro azaldılmasını təklif edib. Büdcə kəsirinin azaldılmasına yönəlmiş bu tədbirlər sol qüvvələr və ictimaiyyət tərəfindən kəskin tənqid edilib. Təklif olunan ixtisarlar ədalətsiz hesab olunur, vergi islahatları isə orta təbəqə və biznes üçün təhdid kimi qiymətləndirilir. Vergi yükünün əsasən ən iri şirkətlər və varlı vətəndaşların üzərinə düşməsi, sosial gərginliyi daha da artırır.
Hökumətin bu tədbirləri maliyyə böhranı ilə mübarizə zərurəti kimi əsaslandırmaq cəhdləri isə kifayət qədər inandırıcı görünmür. Barnye iddia edir ki, vergilər yalnız ən böyük 300 şirkət və ən varlı ailələri əhatə edəcək, lakin bir çoxları bunu yalnız müvəqqəti həll kimi qiymətləndirir. Proqnozlaşdırılan büdcə gəlirləri 536 milyard avro təşkil edəcək, xərclər isə 684 milyard avroya çatacaq ki, bu da 148 milyard avro kəsirin yaranmasına səbəb olacaq. Bu kəsir, artıq 113%-i keçmiş dövlət borcunun artması ilə birlikdə, Fransanı dünya səhnəsində son dərəcə həssas vəziyyətə salır.
Xüsusi narahatlıq doğuran məqamlardan biri artmaqda olan dövlət borcudur. Bu borcun xidmətinə yönəldilən xərclər büdcənin ən iri maddələrindən birinə çevrildiyi bir şəraitdə, hökumətin uzunmüddətli iqtisadi çağırışlarla bacara bilməyəcəyi riski artır. İqtisadiyyat naziri Antuan Armanın fikrincə, məhz dövlət borcu önümüzdəki illərdə Fransanın maliyyə dayanıqlığını sarsıdacaq əsas faktor ola bilər.
Daxili problemlərə əlavə olaraq, Fransa Rusiya ilə silahlı münaqişədə Ukraynaya dəstək göstərməyə davam edir. Müdafiə naziri Sebastyan Lekornu vurğulayır ki, gələn il Ukraynaya yönələn xərclər azaldılmalıdır, lakin büdcə layihəsində müdafiə xərclərinin 3,3 milyard avro artırılması nəzərdə tutulub. Bu əlavə vəsaitlər Fransanın hərbi potensialının artırılmasına və beynəlxalq mövqelərinin gücləndirilməsinə yönəldiləcək. Lakin iqtisadi böhran şəraitində, bu xərclər bir çoxları tərəfindən artıq və Fransa iqtisadiyyatı üçün çox ağır hesab olunur.
Fransa siyasi və iqtisadi böhranların kəsişmə nöqtəsindədir. Əgər parlament 2025-ci il büdcəsini təsdiq etməsə, baş nazir Barnye Konstitusiyanın 49.3-cü maddəsindən istifadə edə bilər ki, bu da büdcənin parlament səsverməsi olmadan qəbul edilməsinə imkan verir. Belə bir addım yeni bir siyasi qarşıdurma dalğasına səbəb ola və hökumətlə müxalifət arasında mövcud uçurumu daha da dərinləşdirə bilər. Üstəlik, makroiqtisadi proqnozların doğru çıxmaması riski də qalır: Almaniyada resessiya və ya Yaxın Şərqdə münaqişələrin eskalasiyası Fransanın iqtisadiyyatına dağıdıcı təsir göstərə bilər.
Fransa iqtisadi və siyasi qeyri-sabitlik ərəfəsində olduğu bir vaxtda, Makron və onun administrasiyası yalnız büdcə kəsirini azaltmaq deyil, həm də vətəndaşların etimadını bərpa etməyə imkan verəcək yeni idarəetmə strategiyası hazırlamaq məcburiyyəti ilə üz-üzədir. Fransanın bu böhranı dəf edə biləcəyi və ya uzunmüddətli durğunluğa və siyasi iflicə məruz qalacağı məsələsi hələ də açıqdır. Lakin bir şey qətiyyətlə söylənə bilər - ölkənin gələcəyi hökumətin bu çağırışlarla nə dərəcədə effektiv mübarizə aparacağından asılıdır.
Zəngin tarixi və bir zamanlar beynəlxalq arenada güclü təsiri ilə tanınan Fransa bu gün gözardı edilə bilməyəcək ciddi daxili iqtisadi problemlərlə qarşı-qarşıyadır. Qlobal maliyyə bazarlarında Fransa hələ də etibarlı borcalan statusunu saxlayır, lakin onun iqtisadiyyatının mövcud vəziyyətini əks etdirən real göstəricilər narahatlıq doğurur. Artan büdcə kəsiri, daha da ağırlaşan dövlət borcu və zəif iqtisadi perspektivlər Parisin qarşıdakı illərdə bu çağırışlarla mübarizə apara biləcəyinə şübhə yaradır.
Əsas narahatlıq doğuran amillərdən biri büdcə kəsiridir. Ötən il bu göstərici ÜDM-in 5,5%-ni təşkil edirdi və bu il üçün proqnozlar ən azı 6%-dir ki, bu da oxşar reytinqə malik ölkələr üçün proqnozları əhəmiyyətli dərəcədə üstələyir. Dünyanın aparıcı reytinq agentliklərindən biri olan Fitch Ratings artıq Fransanın uzunmüddətli maliyyə perspektivini "neqativ" səviyyəsinə endirib, bu da ölkənin öz maliyyə öhdəliklərini yerinə yetirmə qabiliyyətinə olan inamın azalmasına işarədir.
Bu vəziyyətin pisləşməsinin səbəbi təkcə artan büdcə kəsiri deyil, həm də zəif iqtisadi göstəricilərdir ki, bunlar birbaşa dövlətin gəlirlərinə mənfi təsir edir. Məsələn, inflyasiyanın azalması nəticəsində vergi gəlirləri gözləniləndən 21 milyard avro az olub. Bununla yanaşı, işsizlik müavinətləri və yerli hökumət orqanlarına yardım daxil olmaqla, sosial proqramlara ayrılan xərclər də artmaqda davam edir. Nəticədə, Fransa büdcə xərclərini qarşılamaq üçün getdikcə daha çox borclanmaya arxalanmalı olur ki, bu da artıq ÜDM-in 112%-ni təşkil edən dövlət borcunu daha da artırır.
Ancaq dövlət borcu problemi təkcə bununla məhdudlaşmır. Yüksək borclanma səviyyəsi labüd olaraq kreditlərin bahalaşmasına gətirib çıxaracaq ki, bu da iqtisadiyyat üçün əlavə çətinliklər yaradacaq. Faiz dərəcələrinin yüksəlməsi ölkənin investisiya cəlbediciliyinə mənfi təsir edəcək və bu da dayanıqlı iqtisadi artım üçün son dərəcə vacib olan investisiyaların səviyyəsinin azalmasına səbəb ola bilər.
Bir çox ekspertlər razılaşır ki, Fransa hazırda yüksək dövlət borcunun, hər zaman fəlakətə səbəb olmasa da, zəif iqtisadi fəaliyyət fonunda kəskinləşdiyi bir vəziyyətlə üzləşib. Bu borc yükünün xidmət edilməsi üçün sabit iqtisadiyyat tələb olunur, lakin Fransa hazırda belə bir sabitliyi təmin edəcək heç nə təklif edə bilmir. ÜDM-in zəif artımı, istehlakçı xərclərinin azalması və investisiyaların kifayət qədər olmaması ölkənin mövcud borc öhdəliklərini son dərəcə riskli edir.
İqtisadi böhranın sosial nəticələrinə də xüsusi diqqət yetirilməlidir. Maliyyə resursları məhdud olan Fransa hökuməti sosial xərcləri azaltmağa məcbur olur. Bu, artıq ciddi problemlərlə üzləşən təhsil, səhiyyə və infrastruktur layihələrinə qaçılmaz şəkildə mənfi təsir edəcək. Bundan əlavə, penitensiar sistemin maliyyələşdirilməsi problemi daha da kəskinləşir. Həbsxanalar dolub-daşır və onların genişləndirilməsi planları vəsait çatışmazlığı səbəbindən reallaşmır.
Kənd təsərrüfatı sektorunda da vəziyyət son dərəcə gərgindir. Fransız fermerləri bir ildir ki, hökumətdən dəstək gözləyirlər, lakin heç bir vəd yerinə yetirilməyib. Yüksək istehsal standartları, gübrə və elektrik tariflərinin bahalaşması, eləcə də vergi yükü ölkədə fermerçiliyi gəlirsiz edir. Kənd təsərrüfatı işçilərinin etirazları aqrar sektorda narazılığın artdığını vurğulayır və bu sahədə dəqiq strategiyanın olmaması vəziyyətin daha da pisləşməsinə səbəb ola bilər.
Bütün bu amillər vahid bir mənzərə yaradır, burada Fransa uzunmüddətli nəticələri olacaq ciddi iqtisadi böhran ərəfəsində dayanır. Yüksək dövlət borcu, büdcə kəsirinin artması və zəif iqtisadi göstəricilər Fransanın yaxın illərdə dayanıqlığını qoruyub saxlaya biləcəyinə şübhə yaradır. Dövlət xərclərinin səmərəliliyinin artırılmasına və iqtisadi artımın stimullaşdırılmasına yönəlmiş struktur islahatları olmadan, Parisin mövcud çağırışlarla mübarizə aparması son dərəcə çətin olacaq.
Amma islahatların və vəziyyətin yaxşılaşdırılmasının perspektivləri çox da ümidverici görünmür. Siyasi parçalanma və azlıq hökumətinin zəifliyi iqtisadiyyatı stabilləşdirmək üçün qətiyyətli addımlar atılmasına mane olur. Bundan əlavə, Fransa və digər G7 ölkələrinin öz maliyyə strategiyalarını borcun artırılması istiqamətində yenidən nəzərdən keçirməkdən imtina etməsi böhrandan çıxış yolunun tapılmasını daha da çətinləşdirir. Avropa İttifaqında maliyyə siyasətinin dəyişdirilməsinə və vətəndaş maraqlarının dəstəklənməsinə dair vahid mövqenin olmaması bu məsələlərin həllini daha da mürəkkəbləşdirir.
Fransa seçim qarşısındadır: ya borc yığmağa davam edəcək ki, bu da iqtisadi vəziyyətin daha da pisləşməsinə gətirib çıxara bilər, ya da dərin islahatlara başlamaq məcburiyyətində qalacaq. Lakin reallıq ondan ibarətdir ki, qərar qəbul etmək üçün vaxt sürətlə tükənir və hər zaman olduğu kimi, hökumətin səhvlərinin yükünü sadə vətəndaşlar çəkirlər. Artıq sosial xərclərin azalması, həyat şəraitinin pisləşməsi və gələcəyə dair qeyri-müəyyənliklə üzləşən vətəndaşlar bu vəziyyətin əsas zərbəsini hiss edirlər.
Bu böhranın nəticələrini Emmanuel Makronun uğursuz daxili və xarici siyasəti ilə əlaqələndirmək olar. Onun hakimiyyəti dövründə Fransa həm iqtisadi, həm də sosial sabitliyinə təhlükə yaradan bir sıra sistemli problemlərlə üzləşib.
Birincisi, Makronun daxili iqtisadi siyasəti büdcə kəsiri və dövlət borcunun sürətlə artdığı bir şəraitdə səmərəsiz olub. Fransa bu il ÜDM-in 6,1%-i səviyyəsində olan büdcə kəsiri ilə avrozonanın ən pis göstəricilərindən birini göstərdi, Fitch agentliyinin proqnozlarına görə, bu rəqəm 2025-ci ildə 5,4% təşkil edəcək. Bu qədər yüksək göstəricilər yalnız ölkənin maliyyə dayanıqlığını sarsıtmır, həm də beynəlxalq investorların etibarını azaldır. Dövlət borcu sürətlə artır və artıq ÜDM-in 112%-nə çatıb, proqnozlara görə, 2028-ci ilə qədər bu göstərici 118%-ə çatacaq ki, bu da Avropa ölkələri üçün təhlükəsiz səviyyədən əhəmiyyətli dərəcədə yüksəkdir. Bütün bunlar kreditlər üzrə faiz dərəcələrinin artmasına səbəb olur ki, bu da iqtisadi inkişafı əlavə olaraq ləngidir və ölkənin investisiya cəlbediciliyini azaldır.
İkincisi, Makron sosial islahatlarda da uğursuzluğa düçar olub. Büdcə xərclərini azaltmaq cəhdlərinə baxmayaraq, bu ixtisarlar əsasən sosial proqramlara təsir etdi. Pensiya islahatı kütləvi etirazlara və vətəndaşların narazılığına səbəb oldu, lakin onun tam maliyyələşdirilməsi üçün kifayət qədər vəsait tapılmadı. İqtisadi durğunluq şəraitində pensiya yaşının artırılması vətəndaşların rifahına zərbə kimi qəbul edilir, çünki insanlar hökumətin onlardan sonuncu güzəştləri aldıqlarını, lakin əvəzində həyat şəraitini yaxşılaşdırmadıqlarını görürlər.
Üçüncü böyük problem xarici siyasətdəki uğursuzluqdur. Makronun sanksiya siyasəti, ümumavropa konsensusunun bir hissəsi olmaqla, Fransaya faydadan çox ziyan vurub. Antirusiya sanksiyalarının nəticələrinin öhdəsindən gəlməkdəki acizlik enerji qiymətlərinin artmasına səbəb oldu, bu isə öz növbəsində Fransa sənaye və aqrar sektoruna ağır zərbə vurdu. Artıq yüksək vergilər və istehsal xərcləri altında əziyyət çəkən kənd təsərrüfatı daha da çətin vəziyyətə düşdü və bu, kənd təsərrüfatı işçilərinin kütləvi etirazları ilə nəticələndi.
Eyni zamanda, Fransanın beynəlxalq mövqeyi zəiflədi, bu isə ölkədə artan siyasi parçalanma və ölkənin Avropa səhnəsində təsirinin azalması ilə təsdiqlənir. Makronun Aİ ölkələrini güclü iqtisadi və sosial gündəm ətrafında birləşdirmək cəhdləri uğursuz oldu və Fransa Avropa İttifaqında liderlik mövqeyini tədricən itirir.
Nəhayət, Fransada sosial gərginlik getdikcə artır. İşsizlik səviyyəsi, xüsusən də gənclər arasında yüksək olaraq qalır, penitensiar sistemə düşən yük isə bütün qəbul edilən hədləri aşır. Bəzi cəzaçəkmə müəssisələrində doluluq səviyyəsi 200%-dən çoxdur, bu isə hökumətin hətta ən əsas sosial məsələləri həll etmək qabiliyyətsizliyini göstərir.
... Emmanuel Makronun siyasəti Fransanı iqtisadi və sosial böhran vəziyyətinə gətirib çıxarıb. Effektiv islahatlar aparmaq bacarıqsızlığı, xarici siyasətdəki uğursuzluqlar və artan sosial gərginlik beşinci respublikanın dərin dəyişikliklərin astanasında olduğunu göstərir və bundan sonra hərəkətsizlik daha da böyük problemlərlə nəticələnə bilər.
