ABŞ-da və bütün dünyada hamı Donald Trampın yaxın dörd il ərzində ABŞ-ın növbəti prezidenti olacağına danışır. Bu, onun sui-qəsd cəhdindən möcüzəvi şəkildə qaçmasından və sonra Respublikaçılar Partiyasının qurultayında ona dəstək fırtınasından sonra aydın oldu.
Bayden istefa verdikdən və yarışda müavini Harrisi dəstəklədikdən sonra bir çox sürprizlərin baş verə biləcəyi seçki tarixinə hələ aylar qalsa da, ekspertlər və rəsmilər Trampizmin həm daxili, həm də xarici iqtisadi, sosial və siyasi üzünü çəkməklə məşğuldurlar.
Ukrayna, Trampın Ağ Evə yerləşəcəyi təqdirdə böyük dəyişikliklərin şahidi ola biləcək əsas xarici sənədlərdən biridir. Bu, Trampın dəfələrlə təcridçilik, Şimali Atlantika Müqaviləsi Təşkilatından (NATO) çıxmaq və ya Ukraynanı Rusiya prezidenti Vladimir Putinə “təslim olmaq” təhdidləri ilə bağlı açıqlamalarında aydın görünürdü. Üstəlik, Trampın vitse-prezident vəzifəsinə namizədliyini irəli sürdüyü Ceyms Vens Vaşinqtonun Kiyevlə hərbi münaqişəyə qarışmasının ən sərt əleyhdarlarından biridir. Əslində, mövqeyini qismən dəyişməzdən əvvəl o, Ukrayna müharibəsində kimin qalib gələcəyi ilə maraqlanmadığını bildirib.
İkinci Trampın Ukrayna məsələsini necə həll edə biləcəyini anlamaq üçün Suriya təcrübəsindən istifadə edə bilərikmi? Birinci dosyedəki Tramp-Putin razılaşmaları ikinci dosyedə baş verə biləcək ssenarilər yaratmaq üçün necə kopyalana bilər? Trampın Ağ Evdə işlədiyi illərdə Suriya ilə bağlı “təcrübələri” nə olub?
Suriya məsələsi ilə bağlı ilk ssenari ondan ibarətdir ki, Tramp 2017-ci ilin əvvəlində Ağ Evə gələndə Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi (MKİ) İordaniyadakı gizli əməliyyat otağı vasitəsilə Suriya cənubundakı müxalifətə dəstək vermək üçün Qərb və region ölkələrinin iştirakı ilə gizli proqram həyata keçirirdi. Oxşar proqramla Türkiyənin cənubundakı əməliyyat otağı vasitəsilə Suriyanın şimalındakı müxaliflərə dəstək göstərilirdi.
Tramp gizli proqramın ləğvini “Twitter” (indiki “X”) sosial platformasindan sürpriz tvitlə elan etdi. Bu, Trampın 2015-ci ilin sonunda qüvvələrini Suriyaya göndərən və Suriyanın qərbində iki dəniz və hava bazası yaradan Putinə “hədiyyə” kimi şərh edilib.
Daha sonra beynəlxalq görüşlər çərçivəsində Tramp və Putin arasında iki sammit keçirilib və 2018-ci ilin ortalarında ABŞ-Rusiya-İordaniya sponsorluğu ilə “Cənub sazişi” imzalanıb. Bu razılaşma nəticəsində Qərb və Ərəb ölkələri müxalifətə hərbi, maliyyə və media dəstəyini dayandırdılar. Tramp İsrailin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün İran silahlı qüvvələrini geri çəkmək və BMT-nin Atəşkəs Müşahidə Qüvvələrini (UNDOF) Qolana qaytarmaq vədləri müqabilində Suriya hökumət qüvvələrinin cənuba qayıtmasını qəbul etdi.
İran silahlı qüvvələrinin İordaniyaya silah və narkotik qaçaqmalçılığı fəaliyyətini dayandırmaq, Suriyanın cənubunda sabitliyin miqyası ilə bağlı nə qədər ciddi suallar olsa da, bu razılaşma Suriya və ABŞ-da Tramp-Putin razılaşmaları və vədləri qarşılığında Rusiyaya tam güzəştə getməsinin bir nümunəsi idi.
İkinci nümunə ssenarisi 2017-ci ilin ortalarında baş verdi. ABŞ o zaman İŞİD-ə qarşı mübarizə üçün beynəlxalq koalisiyaya rəhbərlik etdikdən və Suriyanın şimal-şərqində Suriya Demokratik Qüvvələrinə (SDQ) dəstək verdikdən sonra Vaşinqtonun müttəfiqləri indi Fərat çayının şərqinə və Hələb kəndlərinin bir hissəsinə nəzarət edirlər. Daha sonra Cenevrə və Əmmanda gizli Amerika-Rusiya danışıqları aparıldı və bu danışıqlar ABŞ və onun Fəratın şərqindəki müttəfiqləri ilə Rusiya və onun Fəratın qərbindəki müttəfiqləri arasında “münaqişənin qarşısının alınması” sazişi ilə nəticələndi. Qonşu və bəzən bir-birinə qarışan iki ordu arasında birbaşa münaqişənin qarşısını almaq üçün havada uçuşlar və yerdə patrul xidməti təşkil edən iki ordu arasında birbaşa rabitə xətləri yaradıldı.
***
Üçüncü nümunə ssenarisi, Trampın 2019-cu ilin oktyabrında öz qüvvələrini Suriyanın şimal-şərqindən çıxararaq və SDQ-ni türk ordusu üçün asan tikə etməklə dünyanı təəccübləndirən qərar verdi. Bu yolla Türkiyə ordusu Tel Abyad və Rəs əl-Aynə daxil olaraq ABŞ-ın təsir dairəsinin dərinliklərində bir zona yaratdı. Bu, Trampın prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğana hədiyyəsi oldu. Məsləhətləşmələrdən sonra Vaşinqton və Ankara arasında hərbi yerləşdirmənin və patrul xidmətinin təşkilinə dair saziş imzalanıb.
***
Dördüncü nümunə ssenarisi, Trampın 2019-cu ildə Suriyanın şimal-şərqindən qüvvələrini geri çəkəcəyinə bir neçə dəfə işarə vurması və yenidən “Twitter”də sürpriz prezident qərarlarını paylaşması idi. Qərb müttəfiqlərinin çağırışlarından, təzyiqlərindən və yalvarışlarından və komandasının məsləhətindən sonra o, “neft ehtiyatlarının qorunması” üçün bu qüvvələrin kiçik bir hissəsini burada saxlamağa razılaşdı.
Həqiqətən də, Suriya-İordaniya-İraq sərhədində və Fəratın şərqində yerləşən Əl-Tanf bazasında hələ də nizami ordu elementləri və müqavilə elementlərindən (yarısı nizami ordudan olan) ibarət təxminən min nəfərlik NATO qüvvəsi (ABŞ, Böyük Britaniya, Fransa xüsusi təyinatlıları) var.
***
Beşinci nümunə ssenarisi Trampın xüsusi nümayəndələri ilə Suriya hökumətinin nümayəndələri arasında amerikalı jurnalist Ostin Ticenin taleyi ilə bağlı gizli danışıqlardır. Əldə edilən məlumata görə, Tramp Ticenin sərbəst buraxılması və ya onun haqqında məlumat verilməsi müqabilində qüvvələrini Fəratın şərqindən tam və ya qismən çəkməyə hazır idi. Bu danışıqların uğursuzluğa düçar olmasının səbəblərindən biri də Trampın Suriya prezidenti Bəşər Əsədi öldürməklə hədələməsi olub. Əslində Tramp öz hərbi komandasından Əsədi öldürmək üçün seçimlərinin nə olduğunu soruşdu. Üstəlik, 2018-ci ilin əvvəlində kimyəvi silahdan istifadəyə cavab olaraq, o, Fransa və Britaniya qüvvələri ilə birlikdə Suriyadakı hərbi obyektlərə hava zərbələrinin təşkilinə kömək edib və onun vaxtı barədə Putinə məlumat verib.
Putin və Ərdoğanla konsensus və Əsədlə hava hücumları, sövdələşmələr və güzəştlər arasında dəyişən danışıqlarla Trampın Suriya məsələsini necə idarə etdiyinə dair beş ssenarinin bu qarışığı Ukrayna üçün bəzi və ya hamısında təkrarlana bilərmi? İki fayl arasında müəyyən oxşarlıqlar var. Çünki Ukraynanın şərqi Moskva və müttəfiqlərinin, qərbi isə Kiyev və tərəfdaşlarının nəzarəti altındadır. Həmçinin Ukraynada Qərbin prezident Vladimir Zelenskini dəstəkləməyə qoşulduğu bir vaxtda Türkiyənin rolu, Rusiya ordusunun qismən üstünlüyə malik olduğu donmuş sahənin reallığı və döyüşçülər arasında yorğunluq var.
Təbii ki, Ukraynada NATO-nun gələcəyi, Avropanın təhlükəsizliyi, Vaşinqtonun müdaxiləsinin miqyası və Avropa paytaxtlarında “dərin struktur”la bağlı çoxlu fikir ayrılıqları və geosiyasi hesablamalar var.
Suriyada Tramp Putinlə razılaşmaları və Rusiyanın müttəfiqi Əsədə hücumlar arasında fırlanırdı. Hər iki halda Trampın şəxsiyyəti ABŞ-ın seçimlərində mühüm amil olub. Beləliklə, Ağ Evə qayıdarsa, dünyanın problemlərini bir tvit və ya telefon zəngi ilə həll edə biləcəyinə inanan birinci dövr Tramp, ilahi möcüzə sayəsində ölümdən xilas olan ikinci dövr Trampla eyni olacaqmı? Ölümlə oynayan, daha güclü və daha qüdrətli ortaya çıxan Tramp, Putin və Çin sədri Si Cinpinin simasında zəif görünməyi qəbul edib, iki il əvvəl “zəif” rəqibi Co Baydenin qəfildən Əfqanıstandan geri çəkildiyi kimi, Ukraynadan çəkilməyə qərar verəcəkmi?
