Türk xalqlarının birliyi bu gün bütün dünyanın bəlkə də ən geniş danışılan mövzularından olmaqla, dünya çapında da xüsusi önəm daşımaqdadır. Uzun illərdən sonra talelərinə sahib olmuş türk dövlətləri 30 ildən artıqdır ki, həyatın bütün sahələrində əməkdaşlıq imkanlarını daha da genişləndirir, eyni zamanda, müasir dünyada yeni bir qüdrətli birlik qurur və onun təməllərini daha da inkişaf etdirirlər. Aparılan çoxmiqyaslı islahatlar təkcə qardaşlıq və dostluq əlaqələrini zənginləşdirmir, həm də bütün sahələrdə qarşılıqlı-faydalı əməkdaşlığın ən yeni uğurları ilə gündəmi təsdiqləyir.
Bu sırada eyni kökdən gələn mədəniyyətimizin, dinimizin, dilimizin tarixi çoxsaylı elmi araşdırmaların, beynəlxalq konfransların ən çox danışılan mövzularındandır. Bu barədə müxbirimizə bu ilin oktyabırında Türkiyənin İzmir şəhərində keçirilməsi planlaşdırılan “Türk Dünyasında Mətbuat” simpoziumunun təşkilat komitəsinin rəhbəri, Egey Universitetinin Türk Dili və Ədəbiyyatı kafedrasının müdiri Yılmaz Özkaya bildirir. Qeyd edək ki, bütün yaradıcılıq uğurları Egey Universiteti ilə bağlı olan Yılmaz Özkaya bu universitetdə təhsil almış, əmək fəaliyyətinə də burada başlamışdır. Elmi araşdırmalarının böyük bir hissəsi Azərbaycanla bağlıdır, Türkiyə–Azərbaycan ədəbi əlaqələrinin inkişafında əvəzsiz xidmətləri ilə tanınan professor Yavuz Akpınarın tələbəsi olmuşdur. Əslən də Azərbaycanın Gəncəbasar bölgəsindən olduğu bildirilir.
Beynəlxalq tədbirin önəmindən danışan Yılmaz bəy deyir:
– Türk dünyası indi tarixin çox önəmli bir dövrünü yaşamaqdadır və bu birliyin günü-gündən gücləndiyini daha yaxından görməkdəyik. Xüsusən də Azərbaycanın Qarabağ zəfərindən sonra türk birliyi öz inkişafının yeni bir tarixi mərhələsinə qədəm qoydu. İndi dünyanın elə bir məkanı yoxdur ki, bu barədə müzakirələr getməsin. Həm dövlət qurumlarının, həm qeyri-hökumət təşkilatlarının, həm də elmi və siyasi dairələrin gündəmində bu mövzu aktuallığını günbəgün artırmaqdadır. Bu ilin oktyabırında Türkiyənin məşhur təhsil ocaqlarından olan Egey Universitetində “Türk Dünyasında Mətbuat “simpoziumu”nun təşkili bu sahədə yeni bir addım olacaq. Əslində, bu toplantı ikinci dəfədir ki, baş tutur və bu il də universitetimizin evsahibliyi ilə türk birliyi tariximizə yeni töhfələr verəcəyinə əminəm.
– Yəqin ki, simpoziumun məqsəd və vəzifələri də buradan qaynaqlanır?
– Bu Egey Universiteti Ədəbiyyat fakültəsində Türk Dili və Ədəbiyyatı bölməsinin təşkilatçılığı ilə keçiriləcək və sonrakı illərdə də davam edəcək bir elmi toplantıdır. Türk Dünyasında Mətbuat – qısa adı TDM olan bu simpozium müasir türk toplumlarının dil, ədəbiyyat, folklor, siyasi və ictimai tarix, sosial və mədəni həyatındakı yeni, aktual və orijinal araşdırmaların təqdim edildiyi və açıq müzakirə edildiyi bir mühitdir. Simpozium iştirakçılarının sessiyalarda fəal iştirakı təmin edilir, bununla da onlar elmi təcrübələri ilə başqa sahələrdəki müzakirələrə də töhfə verirlər. Beləliklə, TDM mühiti müxtəlif elm sahələrini təmsil edən tədqiqatçılar arasında birbaşa informasiya mübadiləsini təmin etməklə türk dünyasındakı elmi problemlərin həlli perspektivini genişləndirmək və dərinləşdirmək məqsədinə nail olurlar.
– Yılmaz bəy, simpoziumun təqdimatında diqqətçəkən bir məram da var: Həsən Məlikzadə Zərdabinin əziz xatirəsi...
– Haqlısınız, belə bir məram var və onun diqqətçəkən olması məni çox qürurlandırır. Ona görə ki, sovetlər birliyi dağılandan sonra müstəqilliyini qazanan türk xalqlarının bütün şüurlu həyatında Həsən bəyin xüsusi yeri var. Onun “Əkinçi”si isə bu məkanda ilk qəzetdir və Qafqaz türklərinin ilk özəl gəzeti olaraq cəmiyyətin həyatında hadisədir. Çar hakimiyyətinin ağır təzyiqləri, çahillik rəmzi olan ruhanilərin qadağaları, o dövrdə də akyual olan erməni böhtanları ilə mübarizə aparan “Əkinçi” qəzetinin nəşr tarixi 1875-ci il, əbəs yerə deyil ki, Azərbaycan türklərinin milli mətbuatının başlanğıcı hesab edilir. Vur-tut 56 nömrəsi işıq üzü görən qəzet elə böyük ənənənin təməllərini qoydu ki, ondan sonra Qafqazda Üniszadə qardaşlarının nəşr etdirdiyi “Ziya”, “Ziyayi-Qafqaziyə” və “Kəşkül” jurnalı Qafqaz mühitində türkçülük məfkurəsinin inkişafında böyük rol oynadı. Qafqazda yaranan dövri mətbuatdan sonra 1883-cü ildə Krımda İsmayıl Qaspıralının nəşr etdirdiyi “Tərcüman” qəzeti türk dünyasında uzun müddət öz təsirini davam etdirdi. Qəzet “Üsuli Cədit” hərəkatının Rusiya türkləri arasında yayılmasında və sistemləşdirilməsində mühüm rol oynadı. Üstəlik, Rusiyada yaşayan türk xalqlarının qəflət yuxusundan oyatdı. 1905-ci il inqilabından sonra senzuranın aradan qaldırılması ilə müsəlman–türk nəşrlərinin sayı artdı. Camaatı cəhalətdən oyatmaq istəyi daha sadə və anlaşılan türkcə yazmaq zərurətini doğurdu. Kazanda Yusuf Akçuranın “Kazan müxbiri”, Hadi Maksudinin “Ulduz”, Rızaəddin Fəxrəddinin “Şura” və Remiyev qardaşlarının “Vakit” qəzetləri dövrünün ən mühüm nəşrləri hesab olunur. Bu dövrdə Azərbaycanda Əli Mərdan Topçubaşovun “Həyat”, Əhməd Ağaoğlunun “İrşad”, Cəlil Məmmədquluzadənin “Molla Nəsrəddin”, Əli bəy Hüseynzadənin "Təzə həyat", bir az sonra "Füyuzat" jurnalı, Əhməd Ağaoğlunun nəşr etdirdiyi "Tərəqqi" və adlarını çəkmədiyimiz nəşrlər cəmiyyətin həyatında yeni ideya və fikirləri formalaşdıran məktəb rolunda oldular. 1906-cı ildə nəşrə başlayan “Xurşid”, “Şöhrət”, 1913-cü ildə Mahmud Hoca Behbudinin nəşr etdirdiyi “Səmərqənd”in nəşriyyat ömrü uzun sürməsə də, mühit üçün əhəmiyyətli idi. Əlbəttə, bu elə geniş mövzudur ki, onun bu gün də araşdırılması və öyrənilməsi vacibdir. Bu sahənin elm adamlarının Türk Dünyasına xidmətinin önəmli bir parçası kimi bu məsələlər həmişə diqqətimizdə olmalıdır.
– Əslində, bu ənənələr sovetlərin işğalı dövründə də davam etdirildi, ziyalıların böyük bir qismi repressiya qurbanı olsalar da türkçülük ideallarını həm dövrün mətbuat orqanlarında, həm də xaricdəki nəşrlərdə qorudular.
– Haqlısınız, 1920-ci illərdə sovet işğalı altında olan türk yurdlarında yaşayan ziyalıların böyük bir qismi öz ölkələrini tərk etmək məcburiyyətində qaldılar. Türküstandan Mustafa Çokayoğlu və Osman Hoca, Krımdan Cəfər Seyd Əhməd Kırımər, İdil-Uraldan Ayaz İshaki, Sadri Maksudi və Zəki Velidi Toqan, Azərbaycandan Əhməd Ağaoğlu və Məmməd Əmin Rəsulzadə kimi siyasi liderlər sovetlərə qarşı mübarizələrində mediaya üstünlük verdilər. Qəzet və jurnalların çapına nail oldular. Belə nəşrlər sırasında, xüsusilə “Yeni Kafkasya”, “Azəri Türk”, “Yeni Türkistan”, “İleriş”, “Azərbaycan Yurt Bilgisi”, “Odlu Yurd” və “Əməl” kimi məşhur nəşrlər çox geniş auditoriyaya qazandılar. Beləliklə, rus-sovet coğrafiyasından kənarda mühacir mətbuatı və ədəbiyyatı formalaşdı.
Tarixən də məlumdur ki, mətbuatın fəaliyyəti təkcə siyasi hərəkətləri deyil, həm də ədəbi fəaliyyətləri istiqamətləndirir. Türk dünyasında inkişaf edən texnologiya və saysız-hesabsız qəzet və jurnalların çapı ilə mətbuatın ciddi bir gücə çevrilməsi və təsirini qoruyub saxlaması çağımızın qaçılmaz alətinə çevrilib. Bu simpoziumda çarlıq dövründən bu günə kimi mətbuat sahəsində dəyərli sayılan, cəmiyyəti formalaşdıran və dinamikası olan qəzet və jurnalların fəaliyyəti də dəyərləndiriləcək.
– Konfransın işinə bütün türk dünyasını cəlb etmək mümkün olacaqmı?
– Təbii ki, bu bizim böyük arzumuzdur. Bu günümüzdə baş verənlər, o cümlədən iqtisadi sıxıntılar işlərimizi xeyli çətinləşdirir, amma həvəsdən salmır. Türkiyə, Şimalı Kipr, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Azərbaycan, Özbəkistan, Türkmənistan, Başqırdıstan, Gürcüstan, İran, İraq, Albaniya, Bosniya və Herseqovina, Almaniya, Cənubi Koreya, Monqolustan, Rusiya – Tatarıstan, Xakasya, Qaqauziya, Tiva, Altay, Saxa (Yakutiya) kimi ölkələrdəki bəzi həmkarlarımızla danışıqlarımız olub. Simpoziumda həm üz-üzə, həm də onlayan iştirak planlanlaşdırılıb. Yeri gəlmişkən xatırladım ki, iştirak etmək istəyənlərin müraciətlərinin tarixini 15 iyuna qədər uzatdıq.
Maraqlananlar www.tdmodernlesmesi.ege.edu.tr simpozium səhifəsindən və əlaqə üçün [email protected] ünvanından faydalana bilərlər. Milli dəyərlərə bağlı olan və türk dünyasının birliyi naminə orijinal düşüncəli hər kəsi 15–19 oktyabr 2024-cü il tarixli simpoziumumuzda görmək arzusundayıq. Yeri gəlmişkən qeyd edim ki, Türkiyədən Ankara Hacı Bayram Vəli Universiteti, Azərbaycandan Xəzər Universiteti və Özbəkistandan Sivilizasiya və İncəsənət Universiteti tərəfdaşımız sırasındadırlar. Məqsədimiz Türk Dünyasına fayda verməkdir.
– Müsahibə üçün sağ olun. Layihəyənizin ölkələrimizə və bütün Türk Dünyasına xeyirli olmasını arzu edirik.
Namiq QƏDİMOĞLU
XQ