Övliya Çələbinin heyran olduğu, zəlzələnin məhv etdiyi Malatya -FOTOLAR

Türkiyənin ən qədim yaşayış məskənlərindən biri olan Malatya tarixin müxtəlif dövrlərinin, keşməkeşlərinin şahidi olub. Rəsmi olaraq 1 milyona yaxın insanın yaşadığı Malatya Şərqi Anadolu bölgəsinin tarixini özündə yaşadır.  Malatya Orta Asiya, Yaxın Şərq və Mesopotamiyadan gələn ticarət yollarının kəsişməsində yerləşdiyi və qərbə açılan qapısı olduğu üçün tarixin hər dövründə əhəmiyyətli bir məskunlaşma mərkəzi olub.

Qədim dünyanın bir çox sivilizasiyasının beşiyi olmuş, üzüm bağları, yaşıl təbiəti və suyu, ən əsası ərikləri ilə hər dövrün incisi olan, Anadolu tarixinin zənginliyini əks etdirən gözəl bir şəhərdir. Adın tarixi Hetlərə gedib çıxır; Şərqi Anadolunun mədəniyyətlərin qucaqlaşdığı seçkin şəhəri Malatya, Xet qaynaqlarında “Maldiye” kimi ifadə edilir, Asur və Urartu mənbələrində isə “Melid”, “Melide”, “Melitea”, “Meliddu” və “Malita” kimi qeyd edilir. Son Hetit şəhər-dövlətləri dövründə “Milis” adlandırılan şəhər, Roma Dövründə “Melita” və ya “Melitene” adlanır. Tarix boyu oxşar dəyişikliklərə məruz qalan şəhərin adı “Malatya” olaraq günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Orduzu qəsəbəsindən 40 km şimal-şərqdə, Fərat çayı ilə Değirmendərənin qovuşduğu ərazidə, Cafer Höyük yaxınlığındakı kurqanda 1979-1986-cı illər arasında aparılan xilasetmə qazıntıları nəticəsində 3 mədəni təbəqə müəyyən edilib.

Tədqiqatlar nəticəsində ən üst təbəqədə Bizans nekropolu, altından Erkən Tunc dövrünə aid qalıqlar, ən aşağı təbəqədə isə Neolit ​​dövrünə aid yaşayış yerinin qalıqları aşkar edilib. Şəhər mərkəzindən 7 km şərqdə yerləşən Arslantəpə kurqanında 1932-ci ildə başlanan arxeoloji qazıntılardan əldə edilən tapıntılara görə, bu bölgənin Kalkolit dövründən İslam dövrünə qədər məskunlaşma yeri kimi istifadə edildiyi anlaşılmışdır.

Malatya öz tarixi abidələri, ənələri ilə yanaşı burada yetişən və bütün dünyada məşhur olan meyvələri ilə məşhurdur. Maraqlıdır ki, Malatyanı dünyanın ərik paytaxtı hesab edirlər.

Bu gün Malatyanın ən əhəmiyyətli dəyərlərindən biri də yerli xalqın “mişmiş” adlandırdığı ərik, Malatya ilə eyniləşdirilən meyvədir. Tarixi mənbələrə görə, əriklərin vətəni Türküstan, Orta Asiya və Qərbi Çin bölgələri olduğu düşünülür. Mənbələrə görə, əriklər Makedoniyalı İskəndərin Şərq yürüşü zamanı (e.ə. IV əsr) Anadoluya gətirilib. Anadoluda ərik istehsalının 2000 ildən çox olduğu təxmin edilir. Zamanla Malatya bu istehsalda Türkiyədə və dünyada birinci sıraya yüksəldi. Ərikin keyfiyyət üstünlüyü onun rəngi, dadı, quruluşu və nəmliyi kimi xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. Malatya əriklərini dəyərli edən isə quru maddənin çox olmasıdır. Malatya Türkiyənin ən əhəmiyyətli ərik istehsal mərkəzi olduğu üçün quru ərik ixracında xüsusi mövqeyə malikdir. Türkiyədə təzə ərik istehsalının 50%-dən çoxunu təmin edən əyalətimizdə istehsal intensiv olaraq quru ərik üzərində cəmlənir. İstehsal olunan əriklərin əhəmiyyətli bir hissəsi (90%) qurudulur və quru əriklərin təxminən 90-95%-i ixrac edilir. Malatya dünya quru ərik istehsalının 65-80%-ni qarşılayır.

Bundan əlavə, su qaynaqlarının əhəmiyyətli bir yerə sahib olduğu şəhərdə, Yaşıl qəsəbə Gündüzbey kənarında, Kozluk kəndində Pınarbaşı deyilən yerdəki Derme Su Malatya tarixində xüsusi bir yerə sahibdir. Şəhərin şimalında Tohma və Fərat çayları qərb-şərq istiqamətində yerləşdiyi halda, su cənub-şərqdəki Dermedən kanallar vasitəsilə yüksək hündürlük fərqinə malik olan və qədim çayların sularından faydalana bilməyən Malatya düzünə gətirilirdi. 1990-cı illərin ortalarına qədər həm içməli, həm də suvarma suyu kimi istifadə edilən Dərmə indi yalnız içməli su şəbəkəsi üçün kifayət edir, kənd təsərrüfatı sahələri isə müxtəlif mənbələrdən, xüsusilə Çat Anbarından gələn su ilə qidalanır.

Məşhur səyyah Övliya Çələbi Malatyaya heyran qalaraq yazırdı“:” Bura yer üzünün cənnətidir. Suyu bol, meyvələri olduqca şirindir. Məhz bu gözəllliyə görə dünyanın müxtəlif ölkələrindən bura tacirlər gəlir. Çələbi qeyd edirdi ki, məhz bu məhsulların bolluğuna və dadına görə , şəhərdə əcnəbi tacirlərin əlindən tərpənmək olmurdu”.

Yüz illər keçsə də yenə Malatya əcnəbilərin maraq dairəsindədir. Hər il çoxsaylı tuist Malatyanı ziyarət edir. Buna səbəb isə burada çoxsaylı tarixi abidələrin olmasıdır. Belə abidələrdən biri də  Nemrut dağı Milli Parkı Adıyamanın Pütürgenin Büyüköz kəndi ilə Kâhta rayonu sərhədləri daxilində yerləşir. Kommageniya kralı I Antioxun tanrılara və əcdadlarına minnətdarlığını bildirmək üçün 2150 metr yüksəklikdəki Nemrut dağının yamaclarında tikdirdiyi türbələr və monumental heykəllər Ellinizm dövrünün ən möhtəşəm xarabalıqlarından biridir. Monumental heykəllər şərq, qərb və şimal terraslarında yayılmışdır. Yaxşı qorunub saxlanılan nəhəng heykəllər əhəngdaşı bloklarından hazırlanıb və hündürlüyü 8-10 metrdir.

Qədim dövrlərdə Kommagen kimi tanınan bölgədə I Mithradates tərəfindən müstəqil bir krallıq quruldu. Padşahlıq onun oğlu I Antioxun hakimiyyəti dövründə (e.ə. 62-32) əhəmiyyət qazanmışdır. 72-ci ildə Romaya qarşı müharibədə məğlub olduqdan sonra krallığın müstəqilliyi başa çatdı.

Nemrut dağının zirvəsi yaşayış məntəqəsi deyil, Antioxun tumulusu və müqəddəs ərazilərdir. Tumulus Fərat çayının keçişlərinə və düzənliklərinə baxan bir nöqtədədir. Hündürlüyü 50 metr, diametri isə 150 ​​metr olan, şahın sümükləri və ya küllərinin əsas qayaya oyulmuş otaqda qoyulduğu tumulun üstünü kiçik qaya parçaları ilə örtərək mühafizə ediblər. Yazılarda padşahın məzarının burada olduğu bildirilsə də, indiyədək aşkar edilməmişdir.

Şərq və qərb terraslarında Antiox, tanrı və ilahə heykəlləri, həmçinin şir və qartal heykəlləri var. Qərb terrasında unikal aslan ulduz falı var. Heykəllər Hellenistik, Fars sənəti ilə Kommageniya ölkəsinin orijinal sənətini birləşdirərək həkk olunub. Bu mənada Nemrut dağını Qərb və Şərq sivilizasiyalarının körpüsü adlandırmaq olar.

Kommagene Krallığı tarix səhnəsindən silindikdən sonra Nemrut dağındakı əsərlər təxminən iki min il tək qaldı. 1881-ci ildə rəsmi şəxs olaraq bölgəyə səfər edən alman mühəndis Karl Sester Nemrut dağının heykəllərinə rast gələrək Yunan yazılarını görə bilmədiyi üçün Kommagene Krallığının xarabalıqlarını Asur xarabalığı ilə səhv salaraq İzmirdəki Alman konsuluna məlumat vermişdi. tanrı heykəllərinin qoyulduğu əsasların arxasında. Karl Sester bu səhvi nəhəng heykəlləri kəşf etmək həyəcanı ilə edib. 1882-ci ildə Otto Puçşteyn və Karl Sester Nemrutu müayinə etdilər. Muzey-i Hümayun (İmperator Muzeyi) müdiri Osman Həmdi bəy 1883-cü ildə bir komanda ilə gəlib Nemrutda işləyir. İkinci Dünya Müharibəsindən sonra amerikalı arxeoloq Tereza Qoell və alman Karl Doerner; Nemrut və onun ətrafında qazıntılar, araşdırmalar və araşdırmalar aparıblar.

Turizm mövsümündə Nemruta gələn yerli və xarici turistlər arxeoloji abidəni ziyarət edir və bənzərsiz gözəllikdə günəşin doğuşunu və qürubunu izləyirlər.

2014-cü ildə YUNESKO-nun Ümumdünya Mədəni İrs Siyahısının müvəqqəti siyahısına daxil edilən Arslantəpə kurqan 26 iyul 2021-ci il tarixində Çinin ev sahibliyi etdiyi UNESCO-nun Ümumdünya İrs Komitəsinin 44-cü iclasında YUNESKO-nun Dünya Mədəni İrs Siyahısına daxil edilib.

Arslantəpə kurqanı Malatyadan 7 km yaxınlıqda yerləşir. Şimal-şərqdə Fərat çayının qərb sahilinə (Karakaya bənd gölü) yaxın Orduzu qəsəbəsində yerləşən Arslantəpə kurqanının mədəni dolğunluğu 30 m-dir. Eramızdan əvvəl 5000-ci ildən eramızın 11-ci əsrinə qədər məskunlaşmışdır. Eramızın 5-6-cı əsrləri arasında Roma kəndi kimi istifadə edilmiş və sonralar Bizans nekropolu (qəbiristanlıq) kimi yaşayış yerini tamamlamışdır.

Arslantəpədə ilk qazıntılar 1930-cu illərdə Lui Delaportun rəhbərliyi altında fransız qrupu tərəfindən aparılmışdır. Xüsusilə qazıntılar Son Hetit təbəqələrində aparılmışdır. Qazıntılar zamanı daş üzərində alçaq relyeflə bəzədilmiş həyəti və giriş qapısının hər iki tərəfində iki aslan heykəli və qarşı tərəfdə yıxılmış padşah heykəli olan Son Hetit sarayı tapıldı. O dövrdə Malatyada muzey olmadığı üçün bu əsərlər Ankara Anadolu Mədəniyyətləri Muzeyinə aparılıb və indi də orada sərgilənir.

Kurqanda aparılan qazıntılar nəticəsində  eramızdan əvvəl 3300-3000-ci illərə aid kərpic saray, eramızdan əvvəl 3600-3500-cü illərə aid məbəd, iki mindən çox möhür çapı və yüksək keyfiyyətli metal işləri aşkar edilmişdir. Əldə edilən məlumatlar göstərir ki, o dövrdə Arslantəpə aristokratiyanın doğulduğu və ilk dövlət formasının yarandığı rəsmi, dini və mədəni mərkəz olmuşdur.

Malatyanın bu bölgəsi V minilliyin sonu ilə IV minilliyin sonu arasında Yuxarı Mesopotamiyanın bir hissəsini təşkil etsə də, yerli xüsusiyyətlərini tam itirməmişdir. Xüsusilə IV minillikdə Arslantəpə Orta Fərat bölgəsindəki yaşayış məskənləri arasında mühüm yer tutur. Son Xalkolit dövründə yerli yuxarı təbəqələrdən ibarət təbəqə iqtisadiyyat, məhsul və istehsalın idarə edilməsini, habelə siyasi və dini hökmranlığı əlində saxlayırdı. Bölgənin su ehtiyatları baxımından zəngin olması və buna görə də əkinçilik üçün son dərəcə əlverişli olması və tez-tez axan Fərat çayının sel düzənliyindən kənarda olması kimi imtiyazları Arslantəpənin ən azı eramızdan əvvəl 5-ci minillikdən Bizans dövrünə qədər fasiləsiz yaşayışını təmin etmişdir. mühüm amildir. Bölgənin təbii quruluşundan qaynaqlanan güc yüksək kənd təsərrüfatı potensialı ilə birləşdikdə, Arslantəpə öz torpaqlarını nəzarətdə saxlaya bilən və bölgədəki xammalı emal edə bilən və ya ən azından emalını təşkil edə bilən dominant mərkəz mövqeyini qazandı.

Eramızdan əvvəl IV minilliyin sonlarında (e.ə. 3300-3000) təpənin cənub-qərb yamacında ən azı 2600 m2 sahəyə çiy ağacından monumental tikililəri olan geniş ümumi sahə yayılmışdır. Yəqin ki, bu ərazidə müxtəlif funksiyaları yerinə yetirən müxtəlif strukturlar var idi. Aşkar edildiyinə görə, bu hissə möhtəşəm memarlıq və funksionallıq baxımından müxtəlif bölmələrdən ibarət böyük tikinti kompleksidir. Çoxməqsədli planına görə bu monumental bina kompleksini Saray kimi xarakterizə etmək olar. Sarayın dəhlizinin divarları çap motivləri və divar rəsmləri ilə bəzədilib. Binanın müxtəlif yerlərində çoxsaylı möhür izlərinin olması inzibati işlərin intensivliyini və anbarlardan mal götürüb möhürləmək səlahiyyətinə malik olan çoxlu sayda məmurların işini üzə çıxarır. Divarlardakı zəngin bəzəklər və relyeflər gücü simvolizə edir. Bu, bütün fəaliyyətlərin mərkəzləşdiyi, uçot məqsədləri üçün effektiv möhürləmə sistemindən istifadə olunduğu, bürokratiyanın tədricən inkişaf etdiyi güclü siyasi və dini institutlara malik dövlət sisteminin yaranmasının sübutudur. Keçmişdə daha çox dini məqsədlər üçün tikilən böyük tikili ilk dəfə olaraq başqa funksiyalar da qazanaraq memarlıq, o cümlədən ictimai xidmətlər baxımından inkişaf edərək Yaxın Şərqdə sarayın başlanğıcını qoyub.

Saray kompleksində arsen mis ərintisindən hazırlanmış və gümüş naxışlı qılınc və xəncər kimi silahlarla yanaşı, hündür meyvə dayaqları və Mesopotamiya tipli hündür vazalar da aşkar edilib. Bundan əlavə, sarayın düz yanında eramızdan əvvəl 2900-cü ilə aid mühüm bir şəxsin (bəlkə də padşahın) məzarı da aşkar edilmişdir. Qəbirdəki zəngin ölü hədiyyələri və türbənin üzərini örtən daş qapağın üzərindən tapılan qurban kəsilmiş 4 gəncin cəsədi bu türbənin şah məzarı olduğunu deməyə əsas verir.

Son Uruk Dövrünün tikililəri böyük yanğınlar nəticəsində məhv edildikdən sonra ümumi ərazi tərk edilmiş və yerli ənənələrə yad icmalar məskunlaşmışdır. Bunu Şərqi Anadolu-Zaqafqaziya mənşəli həm yaşayış məskəni, həm evlər, həm də saxsı qablar sübut edir. Yaşayış məntəqəsinin iqtisadi və mədəni xüsusiyyətlərindən xəbər verir ki, bu yeni gələnlər əsasən kənd, ehtimal ki, yarımköçəri kiçik icmalardan ibarət olublar.

II Erkən Tunc dövrünün başlanğıcında (e.ə. 2700-2500) Arslantəpədə, Toros dağlarının şimalındakı bütün bölgə Suriya-Mesopotamiya mədəniyyətindən qoparaq Şərqi Anadolu-Zaqafqaziya mənşəli ənənələrə əsaslanan orijinal və mükəmməl bir mədəniyyət inkişaf etdirdi. , Erkən Tuncda təsiri hələ də davam edirdi. Eramızdan əvvəl III minilliyin ikinci yarısında, III Erkən Tuncda (e.ə. 2500-2000-ci illər) bölgədə yerli mədəniyyətə əsaslanan və divarlı şəhərlərin, eləcə də məskunlaşma nümunəsinin qurulmasına səbəb olan yeni proses başladı. Anadolunun urbanizasiya ənənəsinə uyğun olaraq. Arslantəpədə olan bu yaşayış məskəni II Tuncun ilkin terraslarında geniş otaqlı böyük evlərdən istifadəni davam etdirmiş, lakin təpənin yamacında daha da inkişaf etmişdir.

Eramızdan əvvəl 2000-ci ildə Arslantəpə Melidia-Meliddu adı ilə Fərat çayına doğru genişlənən Xet İmperatorluğunun şəhəri olaraq istifadə edilmişdir. Təpənin şimal-şərq yamacında şəhər qapısı və həyəti açılan bu yaşayış məntəqəsi, Orta Anadoludakı Het şəhərlərinə bənzər, torpaq divarlarla əhatə olunmuş Son Het şəhəri kimi istifadə edilmişdir.

B.C. 5-ci minillikdən eramızdan əvvəl 712-ci ildə Assur istilasına qədər yaşayış yeri kimi mövcud olan Arslantəpə sonradan bir müddət tərk edilmiş, eramızın 5-6-cı əsrləri arasında Roma Dövrü kəndi kimi istifadə edilmiş, daha sonra Bizans nekropoluna (qəbiristanlıq) çevrilmişdir. ) məskunlaşmasını tamamladı. Son Uruk Sarayı və Son Hetit Sarayı ərazisində qazıntılar davam edir.

Arslantəpədə qazıntılar İtaliya Qazıntı Komitəsi tərəfindən davam etdirilir və 2011-ci ildə açıq səma altında muzeyə çevrilərək ziyarətçilərin istifadəsinə verilib. Tapıntılar Malatya Muzeyində sərgilənir.

Malatya şəhərinin mərkəzində yerləşən məscid 1843-cü ildə alim Hocazadə Hacı Yusuf tərəfindən tikilmişdir. Malatyalıların “Böyük Zəlzələ” adlandırdıqları 2 mart 1893-cü ildə baş verən zəlzələdə zədələnmiş və dağılmışdır. Həmin məscidin ancaq eyvanına qədər salamat qalan minarəsi günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Bugünkü məscid sökülən məscidin yerində tikilib.

Malatyalılar 2-ci əsrdən 19-cu əsrin ortalarına qədər şəhər mərkəzi kimi istifadə edilən bugünkü Köhnə Malatyadan Aspuzuya (indiki Malatya) köç etdikdə böyük bir məscidə ehtiyac duyuldu və onun mərkəzində məscid tikildi. 1843-cü ildə Hocazadə Hacı Yusif tərəfindən yeni şəhər. Malatyalıların “Böyük Zəlzələ” adlandırdıqları 2 mart 1893-cü ildə baş verən zəlzələ yüzlərlə insanın ölümünə, bir çox binanın dağılmasına səbəb olub. Bu zəlzələ ilə yanaşı, 2 il sonra baş verən yanğın fəlakəti də məscidin uçmasına səbəb olub.

20-ci əsrin əvvəllərində həmin yerdə məscidin yenidən qurulmasına başlanılmış və Sultan II tərəfindən tamamlanmışdır. Əbdülhəmidin dəstəyi ilə tamamlanaraq 1912-ci ildə istifadəyə verilmişdir. Birinci Dünya Müharibəsinin başlamasından sonra fəaliyyətini dayandıran narteksin üstündəki kiçik günbəzlər və iki nazik minarə Cümhuriyyətin ilk illərinə aiddir.

Məscid tamamilə nizamlı qəliblənmiş daşlarla tikilmişdir. Hərimin mərkəzinin dörd fil ayağı üzərində böyük günbəzlə örtülməsi klassik Osmanlı memarlığına uyğundur. Günbəzin çəkisi çəlləkli tağlar və kiçik günbəzlərlə yan divarlara ötürülürdü. Mərkəzi günbəzdə pəncərələr və məkanı işıqlandırmaq üçün kiçik günbəzlər açılmışdır.

Mehrab çölə çıxmış şəkildə tikilmişdir. Mehrabın yanındakı minbər qoz ağacından hazırlanıb, çox bəzəkli və nəfisdir.

Narteks sütunların daşıdığı beş günbəzlə örtülmüşdür. Üç girişi olan məscidin əsas girişi şimalda yerləşir və hər tərəfdə iki eyvanlı nəfis minarələr var. Birinci məsciddən qalan minarə şərq istiqamətində məscidin düz yanında yerləşir.

Malatya əslində tarixin özü idi. 2023-cü ilə baş verən dəhşətli zəlzələdə bu tarixi şəhər dağıldı. Ancaq Türkiyə hökuməti bu tarixi qısa zamanda bərpa etməyə çalışır. Sözsüz Mlatya qısa zamanda yenidən turizmin mərkəzinə çevriləcək. Tarix abidələr yenidən turistlərə öz qapısını acacaq.

Qoşqar Salmanlı