On illər əvvəl elm adamları Yer atmosferinin "sızması" ilə bağlı təəccüblü bir kəşf ediblər, lakin təxminən 60 il ərzində bu fenomenin səbəbi sirr olaraq qalıb. Amma indi tədqiqatçılar bunu kəşf ediblər.
Qaynarinfo bu barədə "The Washington Post" yazıb.
1960-cı illərin sonundan etibarən qütblər üzərindəki peyklər saniyədə 20 kilometr sürətlə kosmosa uçan hissəciklərin son dərəcə sürətli axını aşkar ediblər. Alimlər şübhə edirdilər ki, təkcə cazibə qüvvəsi və maqnit sahəsi bu axını tam izah edə bilməz. Bu "sızmanı" yaradan başqa bir mənbə olmalıdır.
Bu sirli qüvvə, son araşdırmanın göstərdiyi kimi, əvvəllər məlum olmayan qlobal elektrik sahəsinə çevrilir. Bu sahə yalnız bir saat batareyası qədər güclüdür, lakin daha yüngül ionları atmosferimizdən və kosmosa itələmək üçün kifayətdir.
Planetimizin bu yeni kəşf edilmiş cəhəti atmosferin təkamülü ilə bağlı ipucları verir və bəlkə də Yerin niyə yaşamaq üçün yararlı olduğunu izah edir. NASA-nın raket alimi və tədqiqatın aparıcı müəllifi Qin Kollinson deyir ki, elektrik sahəsi "xaos agenti"dir. O, cazibə qüvvəsini ləğv edir və onsuz planetimiz tamamilə fərqli olardı.
Müəlliflər deyirlər ki, yeni kəşf edilmiş elektrik sahəsi Yer üçün cazibə qüvvəsi qədər əsasdır. Amma onu tapmaq asan olmayıb.
NASA-nın məlumatına görə, Günəşimiz bəzi hissəcikləri o qədər qızdırıb enerji verə bilər ki, onlar kosmosa uçurlar. Lakin qütblərdə hissəciklərin axınını müşahidə edən kosmik gəmilər - sözdə qütb küləyi - bir çox ionların olduqca sürətli hərəkət etdiyini, lakin soyuq olduğunu göstərib.
Riyazi olaraq elm adamları uzun müddətdir ki, kiçik bir elektrik sahəsinin atmosferimizdən hidrogeni çıxarmaq üçün kifayət qədər enerji verə biləcəyini düşünürlər. Lakin o, yəqin ki, atomaltı səviyyədə yaranacaq və inanılmaz dərəcədə zəif olardı. Bundan əlavə, o, yüzlərlə kilometr uzaqda aşkar edilməli idi.
"Onun sadəcə ölçülə bilməyəcəyi düşünülürdü. O, çox zəifdir", deyə Kollinson bildirib.
Əslində, Kollinson və onun həmkarları zəif sahəni ölçmək üçün bir alət, fotoelektron spektrometr ixtira etməli idilər. Qayıqla 17 saat səyahət edən komanda, Svalbard adlanan yerə gedib və 1910-cu illərdəki məşhur Antarktika gəmisindən sonra kosmosa qısa bir uçuş həyata keçirmək və yeni alətlə real vaxt məlumatlarını toplamaq üçün kiçik bir raket buraxıb.
Raketin spektrometri 477 mil (767 km) hündürlükdə 0,55 voltluq kiçik dəyişiklik qeydə alıb. Yarım volt kiçik səslənir, lakin kosmosa yüngül atom buraxa bilər. NASA fiziki və tədqiqatın həmmüəllifi Aleks Qlotzer bildirib ki, hidrogen atomu üçün bu elektrik sahəsinin yuxarıya doğru çəkilməsi onu aşağı çəkən cazibə qüvvəsindən 10,6 dəfə güclüdür.
Daha ağır hissəciklər də yüksəlir, lakin bu qüvvə onları tamamilə kosmosa göndərməyə kifayət etmir. Qlotzer deyir ki, daha ağır oksigen atomlarının kosmosa çıxması üçün daha böyük təkan - təxminən 10 elektron-volt enerji lazımdır. Ancaq bu "elektrik sahəsi nasosunu" işə salır və oksigen atomlarını atmosferə daha yüksəklərə qaldırır, burada digər proseslər onları kosmosa katapult edərək bitirə bilər.
"Ən təəccüblü olanı sahənin nə qədər kiçik olması və eyni zamanda bu qlobal prosesləri idarə edə bilməsidir", deyə tədqiqatda iştirak etməyən UCLA-nın plazma fizikası professoru Derek Şkaeffer bildirib.
Tədqiqatda iştirak etməyən kosmos fiziki Filip Eskoubet bunu belə kiçik elektrik sahələrinin yüksək dəqiqliklə ölçülməsi üçün mövcud texnologiyalarda əhəmiyyətli irəliləyiş nümayiş etdirən "fantastik nəticələr" adlandırıb.
"Yerin bir çox elektrik sahəsi var, lakin yeni kəşf edilən gündəlik həyatınızda rastlaşdığınız hər hansı elektrik sahəsinə bənzəmir", deyə Kollinson bildirib.
O, ambipolyar adlanır və bizdən təxminən 150 mil yuxarıda başlayır. Günəş atomun üzərinə işıq saçır və bir elektronu yıxır, mənfi elektron və müsbət ionu ayırır, baxmayaraq ki, onlar hələ də bir-birlərini cəlb edirlər.
Kollinson bildirib ki, elektronlar yüngüldür və özbaşına kosmosa qaçmaqdan məmnundur, lakin cazibə qüvvəsi daha ağır müsbət ionu daha çox çəkir. Elektron qopmağa çalışır, lakin onların arasında elektrik qüvvəsi əmələ gəlir ki, bu da boşluğa mane olur. "Bu elektrik sahəsi hər iki istiqamətdə çəkir və ya ambipolyardır", deyə NASA izah edib.
Kollinson bütün bu kiçik elektrik xətlərinin arxa planda yarım volt potensialına əlavə etdiyini bildirib. Elektrik sahəsinin birləşmiş təsiri günəş küləyinin bir hissəsi olaraq kosmosa uçmaq üçün ionları yuxarı qaldırır.
Atmosferimizdən zərrəciklər qalxdıqda, onların bəziləri bir istiqamətdə kosmosa çıxır. Digərləri geriyə yol tapırlar.
"Modellər göstərir ki, bizim maqnit sahəmiz bu hissəcikləri tutub Yerə qaytara bilər", deyə Eskube bildirib. Məsələn, hissəciklər rəqs edən şimal işıqları şəklində yağa bilər.
"Bəzi hissəciklər geri sıçrayır, lakin onların hansı nisbətdə geri sıçradığını dəqiq bilmirik. Bunu ölçmək daha çətindir", deyə Eskube izah edib.
Digər hallarda, onlar Yerin maqnitosfer adlanan qoruyucu qabarcığında qala bilərlər və burada Günəşdən gələn fırtınalara təsir edə bilərlər. Əlavə hidrogen ionları, məsələn, Yerlə qarşılıqlı təsir göstərən günəş fırtınasının təsirlərini tampon edə bilər. Bu, günəş hissəciklərinin axınından təsirlənə bilən səthdəki enerji sistemlərimiz üçün yaxşı xəbər olardı, eyni zamanda aurora müşahidələrinin sayını azalda bilər.
"Bu sahənin necə göründüyünü dəqiq bilmək bu prosesləri kompüterlərdə düzgün modelləşdirmək üçün vacibdir ki, bu da öz növbəsində kosmik hava şəraitini proqnozlaşdırmağın əsas yollarından biridir", deyə Şkaeffer bildirib.
Həddindən artıq çox hissəcik itərsə, bu, Yerə digər planetlərdə göründüyündən fərqli şəkildə təsir edə bilər. Eskube deyir ki, hər gün Yer atmosferinin üst qatından kosmosa atılan 90 ton material çox deyil, lakin zamanla toplana bilər.
Məsələn, bir vaxtlar inkişaf edən Mars indi nadir bir atmosferə malikdir və bildiyimiz qədər həyatı dəstəkləmir. Atmosferi olan hər hansı bir planetin və ya ayın planetin təkamülü haqqında ipucu verə biləcək belə bir ambipolyar elektrik sahəsinin olması gözlənilir.
Yer bizim həyatımızda öz atmosferini itirmək təhlükəsi ilə üzləşməyə bilər, lakin Kollinson deyir ki, bu kəşf planetimizdə həyatı nəyin mümkün etdiyini anlamağa kömək edə bilər.
Aydın
