Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan BRİCS sammiti üçün Kazan şəhərinə çatan kimi Ankaradan dəhşətli xəbər gəldi: terrorçular TUSAŞ-ın qərargahına hücum ediblər. Peşəkar şəkildə təchiz edilmiş ,silah və partlayıcı maddələrlə silahlanmış üç terrorçu (biri qadın) hərbi təyyarələr və PUA istehsal edən, həmçinin F-16 döyüş təyyarələrini modernləşdirən şirkətin qərargahına basqın edib. Beş nəfər həlak olub, 20-dən çox adam ağır yaralanıb.
Hücumun ilk anları təhlükəsizlik kameralarına da düşüb; Türkiyənin “A Haber” telekanalı xəbər verir ki, ilkin müdaxilə mühafizəçilərin növbəni dəyişdiyi vaxtda baş verib. Bəzi terrorçular binanın içərisinə girərək girov götürə biliblər (sonradan onlar xüsusi təyinatlılar tərəfindən azad edilib, terrorçular isə məhv edilib). Rusiya prezidenti Vladimir Putin türkiyəli həmkarına başsağlığı verib və hücumu pisləyib. Ərdoğan da öz növbəsində TUSAŞ-a hücumun ölkənin müstəqilliyinə hücum olduğunu bildirib və terrorla mübarizəni davam etdirəcəyinə söz verib.
Türkiyənin Daxili İşlər Naziri Əli Yerlikaya isə bildirib ki, hüquq-mühafizə orqanları hücumu törədənlərdən birinin PKK üzvü olduğunu müəyyən edib. Türkiyə Hərbi Hava Qüvvələri İraq və Suriyadakı PKK hədəflərinə zərbələr endirib. Ölkənin Milli Müdafiə Nazirliyi İraq və Suriyanın şimalında terrorçuların mövqelərinə yönəlmiş hava əməliyyatını təsdiqləyərək, əməliyyatın “BMT Nizamnaməsinin 51-ci maddəsində göstərilən qanuni özünümüdafiə hüquqlarına uyğun olaraq” başladığını vurğulayıb . Türkiyə Milli Müdafiə Nazirliyinin məlumatına görə, 32 hədəf vurulub.
Əslində, bu ritorika Oktyabrın 7-də qanlı hücumlardan sonra Qəzzada sürətlə hərbi əməliyyata başlayan İsrailin baş naziri Benyamin Netanyahunun yanaşmasına çox bənzəyirdi. Və necə ki, Həmas-ın hərbi qanadı bu hadisələrə görə məsuliyyəti öz üzərinə götürdü ,hətta bununla öyünməyə cəsarət etdi - PKK da eynisini etdi.
Faciənin Türkiyənin müdafiə sənayesində qabaqcıl hərbi texnologiyanın inkişafı ilə tanınan əsas oyunçusu olan TUSAŞ-ın qərargahında baş verdiyini nəzərə alsaq, Türkiyə rəsmilərinin bu cür reaksiyası təəccüblü deyil. Qeyd edək ki, TUSAŞ-ın layihələrinə “Kaan” beşinci nəsil döyüş təyyarələrinin, Anka döyüş pilotsuz təyyarələrinin hazırlanması, həmçinin F-16 döyüş təyyarələrinin modernizasiyası daxildir. İstehsalat obyektinin ətrafındakı ərazi həm də kosmik gəmilər və peyklər üçün USET sınaq mərkəzinə ev sahibliyi edir ki, bu da TUSAŞ-ı Türkiyənin hərbi genişlənməsinə qarşı çıxan silahlı qruplar üçün əsas hədəfə çevirir.
Nə qədər acınacaqlı və rüsvayçı səslənsə də, belə hücumlar nadir hallarda improvizə olunur; onlar tez-tez təsirini maksimum dərəcədə artırmaq üçün diqqətlə planlaşdırılır. Nəticə etibarı ilə, hücumun vaxtının qəsdən edildiyini düşünməyə bilməzsiniz – amma nəzərə alın ki, bu, Ərdoğanın BRİCS sammiti üçün Rusiyaya səfəri ilə üst-üstə düşdü. Bu, bir versiyadır amma bu hücum onu səfərini qısaltmağa məcbur etmək üçün potensial cəhd də ola bilər. Lakin, niyyət bu idisə belə, uğursuz oldu – Ərdoğan nəinki səfərini yarıçıq qoymadı hələ sammitin “yayım/BRİKS+” formatında da iştirak etdi.
Türkiyədə terror aktı, əslində əsassız olmayan müxtəlif nəzəriyyələr və müəmmalardan qaynaqlanan fərziyyə dalğasına səbəb olub. Məsələn, məşhur türk serialı 3 il əvvəl Ankarada 23 oktyabr hücumunu proqnozlaşdırmışdı. MİT-in (Türkiyə Milli İstihbarat Təşkilatı) işindən bəhs edən “Təşkilat” serialının açılış bölümündə ən müasir hərbi pilotsuz təyyarələr istehsal edən və gizli müdafiə sənayesi layihələri ilə məşğul olan SİHA şirkətində baş verən terror hadisəsi göstərilib. Serialda türk mühəndislər hücumun qurbanı olub, həssas məlumatlar oğurlanıb. Daha sonra Türkiyə kəşfiyyatçıları hücumu xarici kəşfiyyat orqanlarının təşkil etdiyini üzə çıxarıblar.
Üstəlik, bu həftə Türkiyənin müdafiə, aerokosmik və aviasiya sənayesini nümayiş etdirən əhəmiyyətli bir sərgi keçirilir. Müdafiə sektoru Türkiyənin ixrac rəqəmlərinin təxminən 80%-ni təşkil edir – təkcə 2023-cü ildə ölkə 10,2 milyard dollarlıq müdafiə avadanlığı ixrac edib. Başqa sözlə, terrorçular Türkiyənin hərbi sənaye kompleksinə, xüsusən də müdafiə sənayesinin aparıcı şirkəti olan TUSAŞ-a zərər vurmağı hədəfləmiş ola bilərlər.
Digər diqqəti cəlb edən təsadüf isə hücumun Ankaranın 2016-cı ilə qədər “Kazan” adlanan “Kahramankazan” bölgəsində baş verməsidir . Türkiyəli politoloqlar bu hücumun bir növ “qara ləkə” olduğunu düşünürlər . BRİCS ilə əməkdaşlığa görə (xüsusən də BRİCS sammitinin hazırda Kazanda keçirildiyini nəzərə alsaq). Qərb ölkələri Ərdoğanın Rusiyadakı sammitdə iştirakına görə ondan narazılıqlarını ört-basdır etməyə çalışsalar da, aydındır ki, həm Brüssel, həm də Vaşinqton bundan razı deyil. NATO-nun baş katibi Mark Rutte bildirib ki, Türkiyənin BRİCS-ə daxil olması ölkənin suveren hüququdur, lakin aydındır ki, belə bir addım kollektiv Qərb tərəfindən ən azı “dostluq” kimi qiymətləndiriləcək və bu məsələnin həllində daha radikal tədbirlərə səbəb ola bilər .” . Bu arada hücumdan dərhal sonra Rutte Türkiyəyə başsağlığı verməyə tələsdi və “hücumu şiddətlə qınadı” .
Türkiyə əmindir ki, Qərb PKK-dan “effektiv alət” kimi istifadə edərək təşkil etdiyi terror aktları ilə Ərdoğanı qorxutmağa çalışır . Ana müxalifət Cümhuriyyət Xalq Partiyasının (CHP) lideri Özgur Özəl də hücumun vaxtının qəsdən seçildiyini iddia edib. Üstəlik, bəzi türk siyasətçiləri bu hadisənin ölkədəki kürd siyasi qüvvələri ilə dialoqu pozmaq üçün xarici cəhd ola biləcəyindən şübhələnirlər.
PKK ilə ABŞ arasındakı əlaqələr Ankara-Vaşinqton münasibətlərində ən mübahisəli nüanslardan biri olaraq qalır. Hər iki ölkə rəsmi olaraq PKK-nı terror təşkilatı kimi tanısa da, ABŞ bu qruplaşma ilə əlaqə saxlayır. Onun nöqteyi-nəzərindən kürd qrupları ilə əməkdaşlıq İŞİD-ə qarşı mübarizədə zəruri strategiyadır. Vaşinqton tez-tez PKK-ya dəstəyini yalnız qısamüddətli hərbi məqsədlərə yönəlmiş taktiki ittifaq adlandırır. Bununla belə, Türkiyə bu əməkdaşlığı öz milli təhlükəsizliyinə birbaşa təhdid kimi qiymətləndirir, çünki regiondakı bütün kürd qrupları PKK ilə sıx bağlıdır və kürd muxtariyyəti ilə bağlı eyni fikirdədirlər.
ABŞ-ın YPG-yə hərbi yardım göstərməklə yanaşı, onlara təlim keçməsi də Türkiyədə ciddi narahatlıqlara səbəb olub. Ankara dəfələrlə xəbərdarlıq edib ki, Suriyadakı kürd döyüşçülərə verilən silah və texnika ölkənin cənub-şərqində PKK ilə davam edən münaqişədə Türkiyə qüvvələrinə qarşı istifadə oluna bilər. Üstəlik, Türkiyə iddia edir ki, YPG-yə verilən silahlar tez-tez PKK-nın əlinə keçərək türk ordusuna qarşı hücumları asanlaşdırır.
Amerikanın kürd qüvvələrinə birbaşa dəstəyi vaxtaşırı Vaşinqtonla Ankara arasında münasibətləri də gərginləşdirir. Türkiyə hesab edir ki, YPG ilə müttəfiqlik ölkənin suverenliyinə və təhlükəsizliyinə zərbə vurur. Lakin Türkiyənin PKK-ya bağlı qüvvələrə dəstəyi dayandırmaq və onlarla bütün əlaqələri kəsmək tələblərinə baxmayaraq, ABŞ YPG-yə hərbi yardımı hələ də davam etdirir.
Türkiyə isə buna cavab olaraq Suriyanın şimalında “Zeytun budağı” və “Sülh çeşməsi” əməliyyatları kimi çoxsaylı hərbi əməliyyatlar keçirib. Bu kampaniyalar YPG-ni sərhəddən uzaqlaşdırmağa və Türkiyə sərhədləri yaxınlığında kürd təsirinin yayılmasının qarşısını almaq üçün “təhlükəsiz zona” yaratmağa çalışır. Ankaradakı son hücumda PKK-nın əli olduğu üçün ABŞ-ın buna görə dolayı məsuliyyət daşıdığını iddia etmək olar. Son bir neçə ildə Vaşinqton Ankaraya Moskva ilə əlaqələri kəsməsə və Pekinlə əlaqələri genişləndirməyə son qoymasa, onun potensial nəticələri barədə dəfələrlə xəbərdarlıq edib.
Bu arada Türkiyə özünəməxsus çoxvektorlu siyasətinə sadiq qalaraq, əks halda qarşılaşacağı problemlərin tam fərqində olduğu üçün öz milli maraqlarına hörmət etməklə yanaşı, NATO daxilində Qərbin etibarlı müttəfiqi rolunu qoruyub saxlamağa çalışır.
2023-cü ilin yayında Türkiyənin hökumətə bağlı “Yeni Şafak” qəzeti yazıb ki, Vaşinqton Suriyada PKK-ya dəstək verməklə Ankaraya qarşı elan olunmamış müharibə aparır. Nəşrin analitikləri Türkiyənin 2015-ci ildən aktiv şəkildə mübarizə apardığı (Suriya da daxil olmaqla) PKK-nın darmadağın olunmaq ərəfəsində olduğuna diqqət çəkib. Bununla belə, ABŞ PKK-nın Suriya qolu, YPG kimi tanınan qruplara təlim keçərək, onlarla hərbi təlimlər keçirərək yardımlarını davam etdirdi. Türkiyə hakimiyyəti həm PKK, həm də YPG-ni ölkənin milli təhlükəsizliyinə əsas təhdid hesab edir. Türkiyə ordusu mütəmadi olaraq Suriyanın şimalında kürd silahlı qruplaşmalarına qarşı əməliyyatlar aparır və sərhəddə əhəmiyyətli varlığını saxlayır. Ankara dəfələrlə ABŞ-ı Suriyanın şimalında YPG-yə hərbi yardım və silah verməkdə ittiham edib, Vaşinqton isə əksəər hallarda şərh verməkdən çəkinib.
Bir il əvvəl, avqustda türk jurnalistləri Bayden administrasiyasının Suriyadakı kürd qüvvələrini Avenger qısa mənzilli raket sistemləri ilə təchiz etməklə onları gücləndirməyə çalışdığına dair sübutlar aşkar etmişdilər. Bundan başqa, Pentaqonun kürd döyüşçülərə bu sistemlərdən istifadə üzrə təlimlərə başladığı məlum olmuşdu. Ankarayönlü müxalifətə bağlı Suriya TV kanalının verdiyi xəbərlər, ABŞ-ın Suriyanın şimal-şərqinə yeni Avenger sistemləri göndərdiyini təsdiqləyib. ABŞ təlimatçıları hətta kürd qruplarının üstünlük təşkil etdiyi hərbiləşdirilmiş alyans olan Suriya Demokratik Qüvvələrinin (SDQ) üzvlərinə onları idarə etmək üçün təlim keçməyə qərar verdilər. Ötən yay Türkiyə rəhbərliyi dəfələrlə Suriya və İraqdakı sərhəd bölgələrini kürd qüvvələrindən təmizləməyə söz verib. 2023-cü ilin oktyabr ayından etibarən isə Türkiyə Ankarada Təhlükəsizlik Baş İdarəsi qarşısında PKK yaraqlıları tərəfindən həyata keçirilən hücumdan sonra Suriyanın şimalında zərbələri gücləndirib. Türkiyə ordusu sənaye infrastrukturunu, SDQ qərargahını, hərbi arsenalları və neft emalı zavodlarını hədəf alaraq cənub sərhədi boyunca əsas kürd dayaq məntəqələrini atəşə tutdu. Lakin Türkiyə rəsmilərinin kəskin narazılığına baxmayaraq, ABŞ kürd birləşmələrini dəstəkləməyə davam etdi.
Təsadüf olub-olmamasından asılı olmayaraq, Ankaradakı terror hadisəsi məhz Ərdoğanın Qlobal Cənubla əlaqələri gücləndirmək üçün Kazana gəldiyi vaxt baş verib. NATO üzvü kimi o, Brüssel və Vaşinqtonun hərəkətləri ilə razılaşmayan, lakin çıxış etməkdən və ya hərəkətə keçməkdən qorxan alyansın üzvləri üçün nümunə rolu oynayıb. Bu ölkələr üçün Türkiyə öz milli maraqlarını prioritetləşdirməyə yönləndirə biləcək bir nümunədir. Sadə dillə desək, Ərdoğan amerikalıların Qərbi Avropaya tətbiq etdikləri və bütün dünyaya tətbiq etməyə çalışdıqları oyun qaydalarına əməl etmək əvəzinə hər şeyə qarışmağı və etiraz etməyi seçdi. Amma görünür ki,onun qaydalara radikal etinasızlığı Vaşinqton tərəfindən asanlıqla bağışlanmayacaq.
Müəllif: Fərhad İbrahimov – ekspert, RUDN Universitetinin İqtisadiyyat fakültəsinin müəllimi , Rusiya Prezidenti yanında Xalq Təsərrüfatı və Dövlət İdarəçilik Akademiyasının Sosial Elmlər İnstitutunun mühazirəçisi
