İran Seçkilərə Gedir: Reisi’nin Ölümü və Yeni Dinamiklər

İran gələn il keçirilməsi planlanan seçkilərə Prezident İbrahim Reisi’nin helikopter qəzasında ölümü nəticəsində sürətlə girmək məcburiyyətindədir. İbrahim Reisi yalnız Prezident deyil, həm də gələcək liderlik üçün vacib bir namizəd idi. Əgər ölməsəydi, qarşıdakı Ekspertlər Məclisi toplantısında sədr seçilmək ehtimalı yüksək idi və o, ya da arxasında duran şəxslər üçün şəraitləri sürətləndirə bilərdi. Reisi’nin şübhəli ölümü ilə birlikdə bölgədəki vəziyyət və İran-İsrail münaqişələri getdikcə daha aydın görünməyə başladı. Eyni zamanda İran, nüvə məsələlərini Qərblə həll edə bilmədi və Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi ilə apardığı danışıqlar uğursuz oldu. İran’ın İraq, Yəmən, Suriya və Livandakı proksi güclərə verdiyi dəstək nizamsız bir şəkildə davam edir. Bu, Qasım Süleymani’nin ölümündən sonra sahədə və diplomatik alanda yaşanan ziddiyyətlərin artdığı bir dövrə təsadüf edir.



İslahatçı Namizədlər və Seçki Strategiyaları



İran Qərblə danışıqları dayandırarkən, Oman’da ABŞ ilə bəzi görüşmələri davam etdirir. Rusiya ilə geniş razılaşma isə Ukraynada müharibə davam etməsinə baxmayaraq, yeni Prezident seçilənə qədər gözləmə vəziyyətindədir. Ölkə daxilindəki iqtisadiyyat dağınıq vəziyyətdədir; valyuta məzənnəsi, büdcə açığı, neft satışlarının şəffaf olmaması və sanksiyalar böyük problemlər yaradır. Ayətullah Xamenei’nin varisi üçün yaranan böhran və qadın, həyat, azadlıq etirazları sonrası yaranan sosial çatlaqlar bu seçkiləri əhəmiyyətli edir. Bir çox şəxs namizədlik hüququndan məhrum edildiyi halda və qadınların Prezidentliyə namizəd olma hüquqları olmadığı halda hökumətə yaxın bir çox şəxs bu seçkilərə qeydiyyatdan keçdi. 80-dən çox tanınmış şəxsin seçki yarışına qatılması gözlənilir, lakin bunların çoxunun namizədlikləri rədd edildi. Lakin əvvəlki qeydlərdə diskvalifikasiya edilən bəzi namizədlərin bu dəfə şanslarının daha yüksək olduğu mətbuatda yer aldı. Bu qarışıqlıqdan sonra Məclis tərəfindən sürpriz şəkildə təsdiqlənən Tibb Fakültəsi professoru Məsud Pəzeşkian Azərbaycan kökənli bir namizəd olaraq diqqəti cəlb edir. Pəzeşkian həm Kürdçə, həm də Türkçə bilir və islahatçı bir namizəd olmasına baxmayaraq mühafizəkar və prinsipial görüşlərə sahib olduğunu müdafiə edir. Güclü bir natiq olan Pəzeşkian’ın etnik və dini azlıqlar üçün ədalət, Türk, Kürd və Bəluç hüquqlarına yönəlik dəstəkləri uzun illər Tehran millət vəkili olaraq fəaliyyət göstərməsinə əlavə üstünlüklər təmin edir.



Seçkilərin Açarı: Orta Təbəqə, Etnik və Dini Azlıqlar, Yeni Nəsil



Seçkilərdə ən kritik məsələ orta təbəqəni, etnik və dini azlıqları və yeni nəsili təsir edə bilməkdir. Əgər bu qruplar mobilizasiya edilə bilməzsə, iştirakın aşağı olacağı qətidir. Siyasətçi Hannah Arendt’in dediyi kimi “Güç rəqəmsal çoxluqda deyil, insanların birlikdə hərəkət etmə qabiliyyətindədir.” Bu perspektivdən baxıldığında seçkilərdə uğur qazanmanın açarı bu müxtəlif qrupları təsir edə bilməkdə yatır. Bu bağlamda Platon’un ideal dövləti yaratma axtarışı kimi, İran’da da kapsayıcı bir siyasi quruluşun yaradılması zəruridir. Yeni nəsil, xüsusilə sosial medianın gücünü arxasına alaraq daha şəffaf və ədalətli bir idarəetmə tələb edir. Əgər bu tələblər nəzərə alınmasa, seçkilərə maraq daha da azalacaq. Digər namizədlər arasında Said Cəlili, Məhəmməd Baqır Qalibaf və Mahmud Əhmədinejad diqqət çəkir. Cəlili radikal bir fiqur olaraq xarici siyasəti düzəldə bilməyəcək biri olaraq görülürkən, Qalibaf İran Məclis Sədri olaraq bu mövqe üçün uzun müddət çalışır. Lakin Qalibaf’ın adı korrupsiya qalmaqalları ilə də anılır. Bələdiyyə sədri dövründə korrupsiya ittihamları və maliyyə qanunsuzluqları xalqın etibarını sarsıb. Digər namizədlər isə seçkilərdə rəqib namizədləri zəiflətmək üçün iştirak edən simvolik adlardır.



Seçkilərin Önəmi və Karizmatik Liderlərin Rolu



Karl Popper diktator rejimlərində karizmatik liderlərin seçkiləri manipulyasiya edərək öz güclərini möhkəmləndirdiyini vurğulayır. İran’da bu vəziyyət Ayətullah Xamenei’nin idarəsində açıq şəkildə görülməkdədir. Xamenei karizmatik avtoritetini istifadə edərək seçkilərin nəticəsini təsir edə bilər və xalqın geniş kəsimlərinin iştirakını təmin etmək yerinə, təyin etdiyi namizədin qazanmasını təmin edə bilər. Popper’ın bu fikri İran’ın mövcud vəziyyətinə işıq tutur. Xamenei’nin geniş iştirak haqqında narahat olmaması və Prezident’i dolayı yollarla təyin etmə strategiyası Popper’ın nəzəriyyəsini təsdiq edər xarakterdədir. Thomas Hobbes isə güclü bir mərkəzi avtoritenin nizamı təmin etmək üçün zəruri olduğunu müdafiə edir. Lakin Hobbes’un bu fikri İran’da geniş iştiraklı və ədalətli seçkilərin zəruriliyi ilə ziddiyyət təşkil edir. Çünki mövcud avtoritenin gücünü möhkəmləndirmək yerinə, xalqın müxtəlif kəsimlərinin tələblərini qarşılayacaq bir liderin seçilməsi, ictimai sülh və sabitliyi daha davamlı edəcəkdir. İran’da isə güclü mərkəzi avtoritetə baxmayaraq, xalqın tələblərinin gözardı edilməsi uzun müddətdə daha böyük sabitsizliklərə yol aça bilər. Aristoteles’in “Politika” əsərində qeyd etdiyi kimi, “Bir cəmiyyətin rifahı onun idarəsinin ədalətinə bağlıdır.” İran’da da oxşar bir vəziyyət mövcuddur. Ədalətin və bərabərliyin təmin edilmədiyi bir seçki prosesində cəmiyyətin geniş kəsimlərinin iştirakını təmin etmək çətin olacaqdır. Bu səbəblə seçkiyə qatılacaq namizədlərin xalqın bu tələblərini nəzərə alaraq siyasət inkişaf etdirmələri zəruridir.



İslahatçı və Mühafizəkar Cəbhələrdəki Daxili Çatışmalar



İslahatçıların xalq içində sözlərinin daha keçərsiz hala gəlməsi, öz aralarındakı ixtilaflardan qaynaqlanır. İslahatçı cəbhə içində birlik təmin edilə bilməməsi, xalqın bu qrupa olan etibarını zəiflədir. Pəzeşkian kimi namizədlərin önə çıxması bu ixtilafların aradan qaldırılmasına kifayət olmur və islahatçıların xalq nəzərindəki təsiri zəifləyir. Bu vəziyyət mühafizəkar cəbhədə də bənzər şəkildə müşahidə olunur. Mühafizəkarlar arasında da dərin ixtilaflar mövcuddur. Ayətullah Xamenei’nin təyin etdiyi namizədlər arasında belə ciddi fikir ayrılıqları vardır. Said Cəlili və Məhəmməd Baqır Qalibaf kimi adlar arasındakı rəqabət mühafizəkarların da birlik içində hərəkət etməsini əngəlləyir.



Nəticə və Ümidsizliyim



Nəticə olaraq İran’daki bu qeyri-müəyyənlik və aşağı iştirak seçkilərin nəticəsini daha da mürəkkəbləşdirir. İslahatçıların və etnik azlıqların nümayəndəsi olaraq görülən Pəzeşkian’ın namizədliyi bir ümid işığı olaraq qəbul edilə bilər. Lakin mövcud siyasi iqlim və xalqın geniş kəsimlərinin iştirakındakı azalma bu ümidini də zəiflədir. Öz adıma dəyişiklik üçün ümidlərimin tükəndiyini etiraf etməliyəm. Təəssüf ki, uzun müddətdir davam edən basqı və ədalətsizlik bir çox iranlı kimi mənim də bədgüman olmama səbəb oldu. Ölkənin gələcəyi üçün bir dəyişiklik gözləmək bu şərtlər altında olduqca çətin görünür. İran’da xalqın geniş kəsimlərinin tələblərini qarşılayacaq ədalətli və şəffaf bir seçki prosesi olmadığı müddətcə ictimai sülhün və rifahın təmin edilməsi mümkün görünmür.



Müəllif: Rza Talebi





Share




Tweet


Share



Share

• Prezident
• İran
• seçkilər
• liderlik
• helikopter qəzası
• İbrahim Reisi
• Ekspertlər Məclisi