Bugünkü dinamik cəmiyyətdə yalnız akademik biliklər uşaqların uğurlu gələcəyinə zəmanət vermir. Uşaqların öz emosiyalarını idarə edə bilməsi, sosial bacarıqlarını inkişaf etdirməsi və başqaları ilə sağlam ünsiyyət qurması kimi sosial-emosional bacarıqlar da onların həyat yolunda çox vacibdir. Buna görə, dünya təhsil sistemlərində bu bacarıqların kiçik yaşlardan etibarən inkişaf etdirilməsi üçün xüsusi proqramlar hazırlanır. Azərbaycanda da bu sahədə ilk addımlar atılır və sosial-emosional bacarıqların ibtidai təhsilə inteqrasiyası getdikcə daha aktual mövzuya çevrilir.
Sosial-emosional inkişaf nədir?
Sosial-emosional inkişaf uşaqların öz emosiyalarını anlamaq, idarə etmək, özünə və başqalarına qarşı empatiya qurmaq, sağlam ünsiyyət bacarıqlarına sahib olmaq və məsuliyyətli qərarlar vermək kimi bacarıqları əhatə edir. Bu bacarıqlar uşaqların həm akademik, həm də şəxsi inkişafı üçün əsasdır. Beynəlxalq təcrübələr göstərir ki, sosial-emosional bacarıqları inkişaf etmiş şagirdlər həm akademik, həm də sosial həyatlarında daha uğurlu olurlar.
İbtidai təhsildə sosial-emosional inkişaf proqramlarının rolu
İbtidai siniflərdə sosial-emosional inkişaf proqramlarının tətbiqi uşaqların emosional tarazlıq əldə etməsi, başqaları ilə sağlam münasibət qurması və özlərinə güvənmələrini təmin edir. Bu proqramlar tədris prosesinin ayrılmaz hissəsinə çevrilərək şagirdlərə münaqişələri həll etmə, stressi idarə etmə və effektiv ünsiyyət qurma kimi dəyərli bacarıqlar öyrədir. Uşaqların təkcə dərs materiallarını mənimsəməsi deyil, eyni zamanda məktəb həyatına tam uyğunlaşması da təmin edilir.
Beynəlxalq təcrübə: Sosial-emosional təhsilin əhəmiyyəti
Dünyanın müxtəlif ölkələrində sosial-emosional inkişaf tədris proqramlarına uğurla inteqrasiya olunur. Məsələn:
ABŞ və Kanada: Bu ölkələrdə “Social-Emotional Learning” (SEL) proqramları təhsil sisteminin əsas komponentlərindən birinə çevrilmişdir. Şagirdlər xüsusi dərslərdə emosiyalarını necə idarə edəcəklərini öyrənirlər. Tədris prosesinə "dostluq dairələri" və "özünü ifadə etmə tapşırıqları" kimi metodlar daxil edilir.Finlandiya və Norveç: Skandinaviya ölkələri sosial-emosional inkişafın ibtidai təhsil səviyyəsində önəmini vurğulayır. Bu ölkələrdə uşaqların rahat məktəb mühitində özlərini ifadə edə bilməsi və emosional dəstək alması üçün məktəbdaxili psixoloji məsləhətçilər mövcuddur.Yaponiya: Şagirdlər arasında əməkdaşlıq, hörmət və kollektiv düşüncə kimi bacarıqların inkişafına yönəlik fəaliyyətlər tətbiq olunur. Belə fəaliyyətlər uşaqların sağlam münasibətlər qurmasına kömək edir.Azərbaycanda sosial-emosional inkişafın tədrisə inteqrasiyası
Azərbaycanda sosial-emosional təhsilin inteqrasiyası hələ yeni bir anlayış olsa da, bu sahədə müəyyən addımlar atılır. Müəllimlər üçün təşkil olunan ixtisasartırma proqramları vasitəsilə uşaqların sosial-emosional ehtiyaclarına necə cavab vermək lazım olduğu öyrədilir. Bununla yanaşı, məktəblərdə psixoloji dəstək xidməti təmin olunaraq uşaqların emosional rifahı gücləndirilir. Azərbaycan məktəblərində təlim proqramlarının bir hissəsi olaraq “sosial bacarıqlar” dərsləri tətbiq edilə bilər ki, bu da onların ünsiyyət bacarıqlarını təkmilləşdirməyə kömək edər.
Sosial-emosional təhsilin tədrisə inteqrasiyası üçün tətbiq oluna biləcək yollarEmosional savadlılıq dərsləri: Şagirdlərə emosiyaları tanıma, onların səbəblərini başa düşmə və adekvat şəkildə ifadə etmə yolları öyrədilə bilər. Belə dərslər uşaqların öz duyğularını anlamaqda və idarə etməkdə müsbət təsir göstərir.Məktəbdaxili sosial dəstək qrupları: Şagirdlər üçün kiçik qrup fəaliyyətləri təşkil olunaraq, birlikdə problem həll etmə və komanda işi bacarıqları inkişaf etdirilə bilər. Məsələn, şagirdlər öz sinif yoldaşları ilə birlikdə müxtəlif tapşırıqlar yerinə yetirərək əməkdaşlıq edər və fərqli fikirlərə hörmətlə yanaşmağı öyrənərlər.Dostluq və empatiya dərsləri: Empatiya və dostluq uşaqların həm məktəb daxilində, həm də xaricində sağlam münasibətlər qurması üçün vacibdir. Müəllimlər şagirdlər arasında dostluğu təşviq edərək onların bir-birilərini başa düşməsinə və dəstək olmasına şərait yarada bilərlər.Müəllim və valideynlər üçün maarifləndirmə: Uşaqların sosial-emosional inkişafına nəzarət edən əsas şəxslər müəllim və valideynlərdir. Müəllimlər üçün xüsusi təlim proqramları, valideynlər üçün isə maarifləndirici görüşlər təşkil olunaraq, onlara bu bacarıqların əhəmiyyəti və tətbiq yolları izah edilə bilər.Sosial-emosional inkişafın faydaları
Araşdırmalar göstərir ki, sosial-emosional inkişaf bacarıqlarına sahib olan şagirdlər təhsil həyatlarında daha uğurlu olurlar. Onlar akademik sahədə daha çox motivasiya əldə edir, stressi daha yaxşı idarə edir və həmyaşıdları ilə sağlam münasibətlər qururlar. Azərbaycanda bu istiqamətdə proqramların tədrisə daxil edilməsi, uşaqların həyat boyu faydalanacağı bacarıqları inkişaf etdirməyə kömək edə bilər.
İbtidai siniflərdə sosial-emosional inkişaf proqramlarının tədrisə inteqrasiyası Azərbaycanın təhsil sistemində müsbət dəyişikliklər yarada bilər. Sosial-emosional bacarıqlar uşaqların akademik biliklərini tamamlayaraq, onların həyatda uğur qazanmaq üçün lazım olan emosional dayanıqlığını gücləndirir. Bu sahədə müəllimlərə, valideynlərə və təhsil sisteminin digər iştirakçılarına böyük məsuliyyət düşür. Azərbaycanın da bu sahədə qabaqcıl təcrübələrdən yararlanaraq sosial-emosional inkişaf proqramlarını məktəblərə inteqrasiya etməsi gələcək nəsillərin hərtərəfli inkişafına böyük töhfə verə bilər.
Bəhman Hüseynli
