Fransa dərin siyasi böhran yaşayır və onun episentrindəsürətlə nüfuzunu itirən prezident Emmanuel Makron dayanır. Son Ifopsorğusuna əsasən, fransızların 78%-i artıq onun prezidentvəzifəsindəki fəaliyyətini bəyənmir və bu dəstəyin kəskin azalmasıtəsadüfi deyil.
Makron özünü həmişə islahatçı kimi təqdim edirdi, lakin onunFransanı modernləşdirmək cəhdləri sərt müqavimətlə qarşılaşdı vəcəmiyyətin müxtəlif təbəqələri arasında narazılığı artırdı.
Heç vaxt Makronun reytinqi bu qədər aşağı olmamışdı, və son beşay ərzində o, tərəfdarlarının 9%-ni itirdi. Bu enişin əsassəbəblərindən biri, vaxtından əvvəl keçirilən parlamentseçkilərinin nəticəsi oldu. Nəticədə prezident yeni baş nazir MişelBarnyenin rəhbərliyi altında sağ qüvvələrlə hakimiyyəti bölüşməkməcburiyyətində qaldı. Bu məcburi hakimiyyət bölgüsü həm icrahakimiyyətində, həm də parlamentdə daxili fikir ayrılıqlarınıgücləndirən siyasi vakuum yaratdı.
Barnye böyük siyasi təcrübəyə malik bir şəxs kimi mürəkkəb birzamanda təyin edilib. Onun əsas vəzifəsi hökumətə olan inamı bərpaetmək və iqtisadiyyatı stabilləşdirməkdir, lakin hətta onuntərəfdarları da bu missiyanın getdikcə çətinləşdiyini başadüşürlər. Baş nazirin fəaliyyətindən narazılıq artıq 60%-ə çatıb vəonun kabineti etimadsızlıq səsverməsi ilə üzləşib. MilliAssambleyada çoxluğa sahib olan solçu "Yeni Xalq Cəbhəsi" (NFP)açıq şəkildə Barnyenin siyasətinə qarşı çıxır və hökumətinformalaşma prinsiplərinin yenidən nəzərdən keçirilməsini tələbedir.
Bu siyasi böhran sosial-iqtisadi islahatlarla bağlı narazılıqladaha da güclənir. Əsas gərginlik mənbələrindən biri olaraq 2023-cüil pensiya islahatı qalmaqdadır, bu islahat kütləvi etirazlarasəbəb oldu və Makronun və onun administrasiyasına olan inamı dahada azaltdı. Hökumətin bu islahatı yenidən nəzərdən keçirməkdəkibacarıqsızlığı sağ və sol qüvvələr arasında, eləcə də bütövlükdəFransa cəmiyyəti daxilində parçalanmanı dərinləşdirdi.
Daha bir kəskin problem 2025-ci il üçün nəzərdə tutulan büdcəlayihəsidir. Barnye büdcə proqramlarının ixtisarı və əlavəvergilərin tətbiqi daxil olmaqla, dövlət xərclərinin 60 milyardavro azaldılmasını təklif edib. Büdcə kəsirinin azaldılmasınayönəlmiş bu tədbirlər sol qüvvələr və ictimaiyyət tərəfindən kəskintənqid edilib. Təklif olunan ixtisarlar ədalətsiz hesab olunur,vergi islahatları isə orta təbəqə və biznes üçün təhdid kimiqiymətləndirilir. Vergi yükünün əsasən ən iri şirkətlər və varlıvətəndaşların üzərinə düşməsi, sosial gərginliyi daha daartırır.
Hökumətin bu tədbirləri maliyyə böhranı ilə mübarizə zərurətikimi əsaslandırmaq cəhdləri isə kifayət qədər inandırıcı görünmür.Barnye iddia edir ki, vergilər yalnız ən böyük 300 şirkət və ənvarlı ailələri əhatə edəcək, lakin bir çoxları bunu yalnızmüvəqqəti həll kimi qiymətləndirir. Proqnozlaşdırılan büdcəgəlirləri 536 milyard avro təşkil edəcək, xərclər isə 684 milyardavroya çatacaq ki, bu da 148 milyard avro kəsirin yaranmasına səbəbolacaq. Bu kəsir, artıq 113%-i keçmiş dövlət borcunun artması iləbirlikdə, Fransanı dünya səhnəsində son dərəcə həssas vəziyyətəsalır.
Xüsusi narahatlıq doğuran məqamlardan biri artmaqda olan dövlətborcudur. Bu borcun xidmətinə yönəldilən xərclər büdcənin ən irimaddələrindən birinə çevrildiyi bir şəraitdə, hökumətinuzunmüddətli iqtisadi çağırışlarla bacara bilməyəcəyi riski artır.İqtisadiyyat naziri Antuan Armanın fikrincə, məhz dövlət borcuönümüzdəki illərdə Fransanın maliyyə dayanıqlığını sarsıdacaq əsasfaktor ola bilər.
Daxili problemlərə əlavə olaraq, Fransa Rusiya ilə silahlımünaqişədə Ukraynaya dəstək göstərməyə davam edir. Müdafiə naziriSebastyan Lekornu vurğulayır ki, gələn il Ukraynaya yönələn xərclərazaldılmalıdır, lakin büdcə layihəsində müdafiə xərclərinin 3,3milyard avro artırılması nəzərdə tutulub. Bu əlavə vəsaitlərFransanın hərbi potensialının artırılmasına və beynəlxalqmövqelərinin gücləndirilməsinə yönəldiləcək. Lakin iqtisadi böhranşəraitində, bu xərclər bir çoxları tərəfindən artıq və Fransaiqtisadiyyatı üçün çox ağır hesab olunur.
Fransa siyasi və iqtisadi böhranların kəsişmə nöqtəsindədir.Əgər parlament 2025-ci il büdcəsini təsdiq etməsə, baş nazir BarnyeKonstitusiyanın 49.3-cü maddəsindən istifadə edə bilər ki, bu dabüdcənin parlament səsverməsi olmadan qəbul edilməsinə imkan verir.Belə bir addım yeni bir siyasi qarşıdurma dalğasına səbəb ola vəhökumətlə müxalifət arasında mövcud uçurumu daha da dərinləşdirəbilər. Üstəlik, makroiqtisadi proqnozların doğru çıxmaması riski dəqalır: Almaniyada resessiya və ya Yaxın Şərqdə münaqişələrineskalasiyası Fransanın iqtisadiyyatına dağıdıcı təsir göstərəbilər.
Fransa iqtisadi və siyasi qeyri-sabitlik ərəfəsində olduğu birvaxtda, Makron və onun administrasiyası yalnız büdcə kəsiriniazaltmaq deyil, həm də vətəndaşların etimadını bərpa etməyə imkanverəcək yeni idarəetmə strategiyası hazırlamaq məcburiyyəti iləüz-üzədir. Fransanın bu böhranı dəf edə biləcəyi və ya uzunmüddətlidurğunluğa və siyasi iflicə məruz qalacağı məsələsi hələ dəaçıqdır. Lakin bir şey qətiyyətlə söylənə bilər - ölkənin gələcəyihökumətin bu çağırışlarla nə dərəcədə effektiv mübarizəaparacağından asılıdır.
Zəngin tarixi və bir zamanlar beynəlxalq arenada güclü təsiriilə tanınan Fransa bu gün gözardı edilə bilməyəcək ciddi daxiliiqtisadi problemlərlə qarşı-qarşıyadır. Qlobal maliyyə bazarlarındaFransa hələ də etibarlı borcalan statusunu saxlayır, lakin onuniqtisadiyyatının mövcud vəziyyətini əks etdirən real göstəricilərnarahatlıq doğurur. Artan büdcə kəsiri, daha da ağırlaşan dövlətborcu və zəif iqtisadi perspektivlər Parisin qarşıdakı illərdə buçağırışlarla mübarizə apara biləcəyinə şübhə yaradır.
Əsas narahatlıq doğuran amillərdən biri büdcə kəsiridir. Ötən ilbu göstərici ÜDM-in 5,5%-ni təşkil edirdi və bu il üçün proqnozlarən azı 6%-dir ki, bu da oxşar reytinqə malik ölkələr üçünproqnozları əhəmiyyətli dərəcədə üstələyir. Dünyanın aparıcıreytinq agentliklərindən biri olan Fitch Ratings artıqFransanın uzunmüddətli maliyyə perspektivini "neqativ" səviyyəsinəendirib, bu da ölkənin öz maliyyə öhdəliklərini yerinə yetirməqabiliyyətinə olan inamın azalmasına işarədir.
Bu vəziyyətin pisləşməsinin səbəbi təkcə artan büdcə kəsirideyil, həm də zəif iqtisadi göstəricilərdir ki, bunlar birbaşadövlətin gəlirlərinə mənfi təsir edir. Məsələn, inflyasiyanınazalması nəticəsində vergi gəlirləri gözləniləndən 21 milyard avroaz olub. Bununla yanaşı, işsizlik müavinətləri və yerli hökumətorqanlarına yardım daxil olmaqla, sosial proqramlara ayrılanxərclər də artmaqda davam edir. Nəticədə, Fransa büdcə xərcləriniqarşılamaq üçün getdikcə daha çox borclanmaya arxalanmalı olur ki,bu da artıq ÜDM-in 112%-ni təşkil edən dövlət borcunu daha daartırır.
Ancaq dövlət borcu problemi təkcə bununla məhdudlaşmır. Yüksəkborclanma səviyyəsi labüd olaraq kreditlərin bahalaşmasına gətiribçıxaracaq ki, bu da iqtisadiyyat üçün əlavə çətinliklər yaradacaq.Faiz dərəcələrinin yüksəlməsi ölkənin investisiya cəlbediciliyinəmənfi təsir edəcək və bu da dayanıqlı iqtisadi artım üçün sondərəcə vacib olan investisiyaların səviyyəsinin azalmasına səbəbola bilər.
Bir çox ekspertlər razılaşır ki, Fransa hazırda yüksək dövlətborcunun, hər zaman fəlakətə səbəb olmasa da, zəif iqtisadifəaliyyət fonunda kəskinləşdiyi bir vəziyyətlə üzləşib. Bu borcyükünün xidmət edilməsi üçün sabit iqtisadiyyat tələb olunur, lakinFransa hazırda belə bir sabitliyi təmin edəcək heç nə təklif edəbilmir. ÜDM-in zəif artımı, istehlakçı xərclərinin azalması vəinvestisiyaların kifayət qədər olmaması ölkənin mövcud borcöhdəliklərini son dərəcə riskli edir.
İqtisadi böhranın sosial nəticələrinə də xüsusi diqqətyetirilməlidir. Maliyyə resursları məhdud olan Fransa hökumətisosial xərcləri azaltmağa məcbur olur. Bu, artıq ciddi problemlərləüzləşən təhsil, səhiyyə və infrastruktur layihələrinə qaçılmazşəkildə mənfi təsir edəcək. Bundan əlavə, penitensiar sisteminmaliyyələşdirilməsi problemi daha da kəskinləşir. Həbsxanalardolub-daşır və onların genişləndirilməsi planları vəsaitçatışmazlığı səbəbindən reallaşmır.
Kənd təsərrüfatı sektorunda da vəziyyət son dərəcə gərgindir.Fransız fermerləri bir ildir ki, hökumətdən dəstək gözləyirlər,lakin heç bir vəd yerinə yetirilməyib. Yüksək istehsalstandartları, gübrə və elektrik tariflərinin bahalaşması, eləcə dəvergi yükü ölkədə fermerçiliyi gəlirsiz edir. Kənd təsərrüfatıişçilərinin etirazları aqrar sektorda narazılığın artdığınıvurğulayır və bu sahədə dəqiq strategiyanın olmaması vəziyyətindaha da pisləşməsinə səbəb ola bilər.
Bütün bu amillər vahid bir mənzərə yaradır, burada Fransauzunmüddətli nəticələri olacaq ciddi iqtisadi böhran ərəfəsindədayanır. Yüksək dövlət borcu, büdcə kəsirinin artması və zəifiqtisadi göstəricilər Fransanın yaxın illərdə dayanıqlığını qoruyubsaxlaya biləcəyinə şübhə yaradır. Dövlət xərclərininsəmərəliliyinin artırılmasına və iqtisadi artımınstimullaşdırılmasına yönəlmiş struktur islahatları olmadan, Parisinmövcud çağırışlarla mübarizə aparması son dərəcə çətin olacaq.
Amma islahatların və vəziyyətin yaxşılaşdırılmasınınperspektivləri çox da ümidverici görünmür. Siyasi parçalanma vəazlıq hökumətinin zəifliyi iqtisadiyyatı stabilləşdirmək üçünqətiyyətli addımlar atılmasına mane olur. Bundan əlavə, Fransa vədigər G7 ölkələrinin öz maliyyə strategiyalarını borcun artırılmasıistiqamətində yenidən nəzərdən keçirməkdən imtina etməsi böhrandançıxış yolunun tapılmasını daha da çətinləşdirir. Avropa İttifaqındamaliyyə siyasətinin dəyişdirilməsinə və vətəndaş maraqlarınındəstəklənməsinə dair vahid mövqenin olmaması bu məsələlərin həllinidaha da mürəkkəbləşdirir.
Fransa seçim qarşısındadır: ya borc yığmağa davam edəcək ki, buda iqtisadi vəziyyətin daha da pisləşməsinə gətirib çıxara bilər,ya da dərin islahatlara başlamaq məcburiyyətində qalacaq. Lakinreallıq ondan ibarətdir ki, qərar qəbul etmək üçün vaxt sürətlətükənir və hər zaman olduğu kimi, hökumətin səhvlərinin yükünü sadəvətəndaşlar çəkirlər. Artıq sosial xərclərin azalması, həyatşəraitinin pisləşməsi və gələcəyə dair qeyri-müəyyənliklə üzləşənvətəndaşlar bu vəziyyətin əsas zərbəsini hiss edirlər.
Bu böhranın nəticələrini Emmanuel Makronun uğursuz daxili vəxarici siyasəti ilə əlaqələndirmək olar. Onun hakimiyyəti dövründəFransa həm iqtisadi, həm də sosial sabitliyinə təhlükə yaradan birsıra sistemli problemlərlə üzləşib.
Birincisi, Makronun daxili iqtisadi siyasəti büdcə kəsiri vədövlət borcunun sürətlə artdığı bir şəraitdə səmərəsiz olub. Fransabu il ÜDM-in 6,1%-i səviyyəsində olan büdcə kəsiri ilə avrozonanınən pis göstəricilərindən birini göstərdi, Fitchagentliyinin proqnozlarına görə, bu rəqəm 2025-ci ildə 5,4% təşkiledəcək. Bu qədər yüksək göstəricilər yalnız ölkənin maliyyədayanıqlığını sarsıtmır, həm də beynəlxalq investorların etibarınıazaldır. Dövlət borcu sürətlə artır və artıq ÜDM-in 112%-nə çatıb,proqnozlara görə, 2028-ci ilə qədər bu göstərici 118%-ə çatacaq ki,bu da Avropa ölkələri üçün təhlükəsiz səviyyədən əhəmiyyətlidərəcədə yüksəkdir. Bütün bunlar kreditlər üzrə faiz dərəcələrininartmasına səbəb olur ki, bu da iqtisadi inkişafı əlavə olaraqləngidir və ölkənin investisiya cəlbediciliyini azaldır.
İkincisi, Makron sosial islahatlarda da uğursuzluğa düçar olub.Büdcə xərclərini azaltmaq cəhdlərinə baxmayaraq, bu ixtisarlarəsasən sosial proqramlara təsir etdi. Pensiya islahatı kütləvietirazlara və vətəndaşların narazılığına səbəb oldu, lakin onun tammaliyyələşdirilməsi üçün kifayət qədər vəsait tapılmadı. İqtisadidurğunluq şəraitində pensiya yaşının artırılması vətəndaşlarınrifahına zərbə kimi qəbul edilir, çünki insanlar hökumətin onlardansonuncu güzəştləri aldıqlarını, lakin əvəzində həyat şəraitiniyaxşılaşdırmadıqlarını görürlər.
Üçüncü böyük problem xarici siyasətdəki uğursuzluqdur. Makronunsanksiya siyasəti, ümumavropa konsensusunun bir hissəsi olmaqla,Fransaya faydadan çox ziyan vurub. Antirusiya sanksiyalarınınnəticələrinin öhdəsindən gəlməkdəki acizlik enerji qiymətlərininartmasına səbəb oldu, bu isə öz növbəsində Fransa sənaye və aqrarsektoruna ağır zərbə vurdu. Artıq yüksək vergilər və istehsalxərcləri altında əziyyət çəkən kənd təsərrüfatı daha da çətinvəziyyətə düşdü və bu, kənd təsərrüfatı işçilərinin kütləvietirazları ilə nəticələndi.
Eyni zamanda, Fransanın beynəlxalq mövqeyi zəiflədi, bu isəölkədə artan siyasi parçalanma və ölkənin Avropa səhnəsindətəsirinin azalması ilə təsdiqlənir. Makronun Aİ ölkələrini güclüiqtisadi və sosial gündəm ətrafında birləşdirmək cəhdləri uğursuzoldu və Fransa Avropa İttifaqında liderlik mövqeyini tədricənitirir.
Nəhayət, Fransada sosial gərginlik getdikcə artır. İşsizliksəviyyəsi, xüsusən də gənclər arasında yüksək olaraq qalır,penitensiar sistemə düşən yük isə bütün qəbul edilən hədləri aşır.Bəzi cəzaçəkmə müəssisələrində doluluq səviyyəsi 200%-dən çoxdur,bu isə hökumətin hətta ən əsas sosial məsələləri həll etməkqabiliyyətsizliyini göstərir.
… Emmanuel Makronun siyasəti Fransanı iqtisadi və sosial böhranvəziyyətinə gətirib çıxarıb. Effektiv islahatlar aparmaqbacarıqsızlığı, xarici siyasətdəki uğursuzluqlar və artan sosialgərginlik beşinci respublikanın dərin dəyişikliklərin astanasındaolduğunu göstərir və bundan sonra hərəkətsizlik daha da böyükproblemlərlə nəticələnə bilər.
