Təhsil yalnız informasiya yayırsa, onda o illuziyadır
Beynəlxalq tədqiqatlara görə ali təhsil sektorunun cəmiyyətdəki, iqtisadi quruluşdakı və dəyərlərdəki rolu baxımından daim əsaslı bir dəyişikliyə məruz qalması təbii haldır. Bu gün dünyada“rəqəmsal əsr”,”3.0 konsepti(yeni nəsil universitetləri)”,”elektron təhsil” kimi yeni anlayışların meydana gəlməsi təhsil sektorunun real tələbatlara uyğunlaşdırılmasına səbəb olan əsas göstəricilər kimi dəyərləndirmək olar.
Bu yazıda biliklərə əsaslanan iqtisadiyyatda universitetlər – təhsil, tədqiqat və biliklərin kommersiyalaşması missiyasına uyğun fəaliyyət çevrəsinə malik olması konteksində gələcək istiqamətləri araşdırmaq üçün beynəlxalq və yerli səviyyədə ali təhsil sahəsinə təsir edən əsas amillərin və Azərbaycan universitetləri üçün imkanların, çağırışların və təsirlərin tədqiqinə cəhd olunub.Ümumiyyətlə təhsil sektoru digər sektorlar üçün yeni məhsullar, bazarlar yaradır və bununla da həmin sektorların təhsilə olan özünə məxsus tələblər formalaşır. Müasir mərhələdə dünyada bu tələbləri aşağıdakı kimi qruplaşdırılır:
- Bilik əldə etməyin və biliyin demokratikləşdirilməsi
- Bazarların rəqabət qabiliyyəti
- Rəqəmsal texnologiyalar
- Qlobal mobillik
- Sənaye ilə inteqrasiya
- Maliyyə mənbələrinin müxtəlifliyi
- Klassik universitet anlayışında uzaqlaşma və s.
Ölkəmizdə də dövlət təhsil siyasətinin əsaslarınıntəşkil edən “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsiyası, “Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası”, həmçinin “Təhsil haqqında” və “Elm haqqında” Azərbaycan Respublikasının qanunları da ölkədə insan kapitalının inkişafı, bilik və innovasiyalara əsaslanan cəmiyyətin qurulması prioritet istiqamətlər kimi qəbul olunmuşdur.
Amma son illər ərzində Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı istiqamətində mühüm nailiyyətlər əldə etsə də, qoşulduğu ali təhsildə Bolonya Bəyannaməsindən irəli gələn başlıca prinsiplərin tətbiqi, təhsil müəssisələrinin müasir informasiya və elmi-metodiki təminatı, dərsliklə təminatın yaxşılaşdırılması, təhsil sənaye əlaqələrinin yaradılması və artırılması, klassik universitet idarəetməsində uzaqlaşma və müasir tələblərə cavab verən universtetə çevrilmə, maliyyə mənbələrinin şaxələndirilməsi və təhsildə rəqəmsal texnologiyaların tətbiqi istiqamətində bır sıra problemlər öz həllini gözləyir.
Kurikulum və tədris materialları. “Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası” ali təhsil üzrə kurikulumların inkişafı kimi vacib hədəfi əhatə edir. Müasir şərait müxtəlif ixtisaslar üzrə kurikulumların və uyğun olaraq tədris materialları iqtisadi ölkənin inkişaf məqsədlərinə xidmət edən bilik və bacarıqları, səriştəni aşılayan məzmuna malik olmasını tələb edir. Azərbaycan universitetlərində bu istiqamətdəki fəaliyyətlərinin təhlili göstərir ki, ali təhsil müəssisələrinin kurikulumları və tədris materialları əmək bazarında işçi səriştəsinə olan tələblərlə tam cavab verə bilmir. Bir sıra ixtsasları üzrə ali təhsil pilləsində kurikulumların inkişafı və mövcud tədris materialları iqtisadiyyatın inkişaf dinamikasından geri qalır.
Tədqiqatlara görə Azərbaycanda ali təhsil müəssisələri məzunlarının tərkibi iqtisadiyyatın tələbatları ilə tam uzlaşmır. 25-34 yaş arasında olan ali təhsilli mütəxəssislərin 67 faizi dövlət sektorunda cəmlənmişdir. Özəl sektorda ixtisaslı işçi qüvvəsinin çatışmazlığı problemi yaranmışdır. Ən böyük kadr çatışmazlığı xidmət sektorunda və kənd təsərrüfatı sahəsində müşahidə olunur(“Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası”). Qeyd olunan problemlərin həllinə həm dövlət,həm kommersiya və qeyri-kommersiya təşkilatlarının birgə fəaliyyəti ilə nail olunmalıdır.
Eyni zamanada təhsil və kadr hazırlığı prosesinə, həmçinin kurikulum və tədris materiallarının təkmilləşdirilməsinə işəgötürənlərin cəlb olunması aşağı səviyyədədir. İnkişaf etmiş universitetlərin kurikulumlarının təhlili göstərir ki, təhsilin məzmunu ilə bağlı başlıca meyillərdən biri təhsil kurikulumlarının ölkənin sosial-iqtisadi inkişaf tələbləri və prioritetləri ilə sıx əlaqələndirilməsindən ibarətdir. Kurikulumların və tədris materiallarının məzmunu texnoloji irəliləyişin gətirdiyi yenilikləri nəzərə almaqla daim inkişaf etdirilir ki, bu da müxtəlif təhsil pillələrində spesifik yanaşma tələb edir. Ali təhsil kurikulumunun və tədris materiallarının daimi inkişafı əmək bazarı subyektlərinin tələblərinin sistematik öyrənilməsini vacib edir. Bu proses əmək bazarında iş təklif edən, istər dövlət, istərsə də qeyri-dövlət sektorunda fəaliyyət göstərən bütün subyektləri ali təhsil prosesində başlıca maraqlı tərəfə çevirmişdir.
Korporativ məsləhət xidmətləri. İnkişaf etmiş ölkələrdə konsaltinq artıq çoxdan idarəetmənin ayrılmaz tərkib hissəsinə çevrilmişdir.Xüsusi intellektual, elmi-nəzəri və praktik hazırlıq, peşəkarlıq, novatorluq, operativlik, müasir dünya iqtisadiyyatının inkişaf tendensiyalarını, perspektivlərini düzgün qiymətləndirmək, proqnozlaşdırmaq bacarığı tələb edən bu sahə son illər sürətlə genişlənməkdə, böyük nüfuz qazanmaqda, həm də təşkilatçılarına sanballı gəlir gətirməkdədir. Həmin ölkələrin universitetləri bu prosesdə mühüm rol oynayırlar.
Təəssüf ki, tarix boyu həmişə “məsləhətli don gen olar” düşüncəsini əxlaqi-mənəvi dəyərlər sisteminin bir göstəricisinə çevirmiş Azərbaycanda bu xidmətin mahiyyəti, təşkili forması, əhəmiyyəti lazımınca dəyərləndirilməyib, çox zaman söz olaraq qalıb, əməldə gerçəkləşməyib. Odur ki, bir çox inkişaf etmiş ölkələrin universitetlərində müxtəlif dillərdə konsaltinqə aid xeyli kitablar çap olunub dərsliklərə, ali təhsil proqramlarına salınsa da, Azərbaycanda isə demək olar ki, belə bir təcrübə mövcud deyil.Azərbaycanda azsaylı korporativ məsləhət xidməti göstərən şirkətlər fəaliyyət göstərsə də, ali təhsil müəsissələrində bu fəaliyyət yox səviyyəsindədir.
Fikirimzcə, Azərbaycanda konsaltinq xidmətləri bazarının inkişaf etməsində universtetlər də yüksək səy göstərilməlidir. Azərbaycanın təhsillə bağlı qanunvericilik aktlarında və təhsil siyasəti sənədlərində, eyni zamanda universtetlərin özlərinin nizamnamələrində onlara korporativ məsləhət xidmətləri göstərmək imkanları verilsə də, universitetlərin bu istqamətdə bacarıqları və təcrübəsiz olması həmin qanun və siyasətin praktiki icrasını mümükünsüz edir. Qanunvericlik və universitelərin nizamnamələri onların korporativ msəlhət xidmətlərində də vəsait əldə etmək imkanı versə də, Azərbaycan universitetlərinin indiyə qədər büdcələri dövlət vəasiti və təhsil haqqları əsasında formalaşır. Amma araşdırmalara görə inkişaf etmiş müasir univeritetlərin büdcələrinin formalaşmasında təhsil haqları yanaşı korporativ məsləhət xidmətlərindən gələn gəlirlər də xüsusi rol oynayır. Azərbaycan universtetləri həmin universitetlərinin bu sahədəki təcrübəsində yaralanmalıdır. Qeyd olunan problemlərin həlli baxımından ali təhsil müəsissələrinin korporativ məsləhət göstərməsi və müvafiq olaraq təlim materiallarını hazırlamasını da aktual edir.
Sonda qeyd edək ki, yeni mərhələdə Azərbaycan universitetlərinin idarəetmə fəlsəfəsində baş verən dəyişikliklər və bir sıra universitetlərin publik hüquqi şəxslərə çevrilməsi yuxarıda qeyd olunan problemlərin həlli istiqamətində əhəmiyyətli bir vasitə olacaqdır.
