İranda qarşıdan gələn prezident seçkilərində iştirak edəcək altı namizəd arasında 59 yaşlı Səid Cəlili bir neçə rolda Ali Rəhbər Əli Xamnəinin birbaşa “təyin olunan” yeganə namizəd kimi seçilir. Təyinatlar Ali Rəhbərin ona olan etimadının səviyyəsini vurğulayır və onun qərarların Xamnəinin fikrindən çox təsirləndiyi İslam Respublikası hökumətindəki mühüm rolunu göstərir.
Reyting.az xəbər verir ki, bu barədə “Iran Wire” yazıb.
Təhlildə qeyd olunur ki, Cəlili 2007-ci ilin sentyabrından İslam Respublikasının Ali Rəhbərinin Ali Milli Təhlükəsizlik Şurasında nümayəndəsi vəzifəsində çalışıb, bu vəzifənin ilk altı ilində o, şuranın katibi vəzifəsini tutub və İranın baş nüvə müzakirəçisi kimi fəaliyyət göstərib:
Bundan əlavə, Xamnəi onu Strateji Xarici Əlaqələr Şurasının üzvü təyin edən başqa bir göstəriş verib.
Cəlilinin mövqeyi onun ABŞ Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin (MKİ) direktoru Uilyam Börnslə 45 dəqiqə ərzində nadir qarşılaşması və müzakirəsi ilə vurğulanır.
Səid Cəlili İran-İraq müharibəsinin veteranıdır. 1986-cı ildə universitetdə oxuduğu müddətdə İraqın cənubundakı Bəsrə limanını fəth etmək məqsədi daşıyan "Kərbəla 5" əməliyyatı üçün doğulduğu Məşhəddən yola düşüb.
İran bu əməliyyatda fəlakətli uğursuzluqla üzləşib və bunu müharibənin ən ölümcül əməliyyatlarından biri kimi səciyyələndirirlər.
Əməliyyat zamanı sağ ayağından xəsarət alan Cəlili lazımi tibbi ləvazimatlar olmadığı üçün səhra xəstəxanasında amputasiya olunub. Bu zədəyə görə o, protez ayağı ilə yerimək məcburiyyətindədir.
Müharibədən sonra Cəlili İslam Respublikası üçün idarəçilik məktəbinə çevrilməyə çalışan universitetdə əlavə təhsil alıb.
Bu qurum əvvəlcə Harvard Universitetinin Tehran filialı kimi tanınırdı, lakin 1979-cu il inqilabından və əmlakı müsadirə edildikdən sonra adı “İmam Sadiq Universiteti”nə dəyişdirildi.
Cəlili bu universitetdə “İslamda siyasi düşüncə paradiqması” adlı doktorluq dissertasiyası, “İslam peyğəmbərinin xarici siyasəti” adlı kitab yazıb.
İslam Respublikasının siyasətçisi ikinci ən yüksək vəzifəni təmin etmək üçün 3 dəfə prezident seçkilərində iştirak edib. O, ikinci cəhdində - 2021-ci ildə İbrahim Rəisinin lehinə namizədliyini geri götürüb.
Onun adı ilk dəfə Mahmud Əhmədinejadın 2005-ci ildəki seçkilərdə prezident seçilməsindən sonra məşhurlaşıb, baxmayaraq ki, o, artıq İran Xarici İşlər Nazirliyində həm vəzifə qazananlar, həm də təsiri ilə uğur qazana bilməyənlər üçün tanış bir fiqur idi.
1989-cu ildə Xamnəinin Ali rəhbərliyinin başlamasına təsadüf edən Xarici İşlər Nazirliyinə qoşulduqdan sonra 2 il ərzində Cəlili seçim, işə götürmə və təhlükəsizlik işlərində kifayət qədər səlahiyyətlərə malik olaraq Təftiş Təşkilatının rəhbəri rolunu öz üzərinə götürüb.
Cəlili 12 il ərzində Xarici İşlər Nazirliyində müxtəlif vəzifələrdə çalışıb, o cümlədən Məhəmməd Xatəminin ikinci prezidentlik dövründə Avropa və Amerika Departamentində işləyib. Bu, İran və Qərb arasında münasibətlərin yaxşılaşdığı bir dövrə təsadüf edir.
2000-ci illərin əvvəllərində Cəlili Xamnəinin ofisində başqa bir vəzifəyə keçib və "cari araşdırmalar" ofisinin direktoru vəzifəsində çalışıb. Onun oradakı davamlı təsiri Əhmədinejadın administrasiyası dövründə hökumət işlərinə qayıtmasına yol açıb.
Xarici İşlər Nazirliyində yüksəlməsə də, Cəlili Avropa və Amerika məsələləri üzrə müavin vəzifəsini icra edib. Bu rol onu nazirliyin özündən daha nüfuzlu bir vəzifəyə potensial namizəd kimi göstərdi: Ali Milli Təhlükəsizlik Şurasının katibi.
2007-ci ildə Cəlili İslam Respublikası tarixində ondan əvvəl yalnız iki şəxsin, daha sonra isə iki hərbi zabitin, general-mayor Əli Şəmxani və briqada generalı Əli Əkbər Əhmədianın tutduğu vəzifəyə yiyələnib.
1989-cu ildə İslam Respublikası Konstitusiyasına yenidən baxıldıqdan sonra yaradılmış Ali Milli Təhlükəsizlik Şurası Əli Xamnəinin təsdiq etdiyi qərarlarla kifayət qədər səlahiyyətlərə sahibdir. Bu yüksəliş Cəlili üçün İranın güc iyerarxiyasında nəzərəçarpacaq olub və onu nisbətən qaranlıq bir fiqurdan ölkənin siyasi mənzərəsində əsas oyunçuya çevirib.
Səid Cəlilinin bu vəzifədə 6 illik fəaliyyəti İslam Respublikasının nüvə proqramı ətrafında beynəlxalq gərginliyin pik dövrünə təsadüf edib.
Əli Laricaninin rəhbərliyi altında məsələ BMT Təhlükəsizlik Şurasına qaldırılıb və nəticədə Çin və Rusiya tərəfindən dəstəklənən 3 qətnamə İranı BMT Nizamnaməsinin yeddinci fəsli çərçivəsində - fəaliyyətləri qlobal sülh və təhlükəsizliyə təhlükə yaradan hökumətlər üçün nəzərdə tutulmuş təyinatla təmin edib.
İranın Təhlükəsizlik Şurası ilə münasibətləri tarixində ən sərt qətnamə 2010-cu ilin iyununda verilib.
1929 saylı qətnamə üzv dövlətlərə İrana nüvə materialları və ya silah daşımaqda şübhəli bilinən istənilən gəmi və ya təyyarəni yoxlamağı və dolayısı ilə İslam Respublikasına qarşı hərbi əməliyyatlara icazə verib.
Bu qətnamə Cəlilinin dünya dövlətləri ilə uzun sürən və nəticəsiz danışıqları fonunda qəbul edilib.
O, Xarici İşlər Nazirliyində Avropa və Amerika məsələləri üzrə müavin vəzifəsində işlədiyi müddətdə İran və Qərb ölkələri arasında münasibətlərdə görünməmiş soyuqluqla üzləşib, diplomatik gediş-gəliş dayanıb.
Əhmədinejadın mübahisələrlə müşayiət olunan İtaliyaya yeganə Avropa səfəri gərgin münasibətlərin təcəssümü olub və yalnız Zimbabvenin beynəlxalq sanksiyalar altında olan keçmiş lideri Robert Muqabe ilə görüşlə yekunlaşıb.
Cəlili Qərblə münasibətlərin pisləşməsi fonunda özünü İranın ən mübahisəli müasir probleminin - nüvə məsələsinin ürəyinə çevrilib. O, Avropa və Amerika məsələləri üzrə müavin vəzifəsində olmasına baxmayaraq, Qərb münasibətlərini tənqid etməkdə davam edirdi. Hətta buaykı seçki çıxışlarında o, İranın Qərblə əlaqələrə ehtiyacı olmadığına inanması fikrini təkrar edərək, İranın çətinliklərini yalnız Qərbin hərəkətləri ilə əlaqələndirib və İran hökumətinin və ya Xamnəinin oynadığı hər hansı rolu danıb.
Nüvə danışıqları zamanı onun ikinci komandiri, hazırda xarici işlər naziri səlahiyyətlərini icra edən Əli Baqeri Kəni nüvə sazişini canlandırmaq səylərinə rəhbərlik edib. Bu, razılaşmanı mahiyyətcə zərərli hesab edən Cəlili tərəfindən qeyri-mümkün hesab edilən bir vəzifə idi.
6 illik fəaliyyəti dövründə Cəlili ilə yaxından ünsiyyətdə olan diplomatlar onu barışmaz, Qərbin tənqidini hər şeydən üstün tutan biri kimi xarakterizə ediblər. Özünü Əhmədinejadın təyinatçısı kimi təqdim etməkdənsə, qərbli həmkarları ilə danışıqlar zamanı özünü ardıcıl olaraq Ali Milli Təhlükəsizlik Şurasında Xamnəinin nümayəndəsi kimi göstərib.
İbrahim Rəisinin son 3 ildə prezidentliyi dövründə Səid Cəlili rəsmi hökumət vəzifəsi tutmadan, Ali Milli Təhlükəsizlik Şurasında Xamnəinin nümayəndəsi kimi fəaliyyətini davam etdirib.
Bununla belə, Rəisi hökumətinə bağlı olanlar tez-tez onu pərdəarxası təşkilatçı, potensial olaraq hökumət qərarlarında ən təsirli fiqur kimi qələmə verirlər.
Cəlili İranda internetə görünməmiş məhdudiyyətlər qoymağa çalışan İnternet Mühafizə Planının tərəfdarıdır.
O, həmçinin “Hicab və İffət Planı” kimi təşəbbüsləri dəstəkləyir, hicabdan istifadəni məcbur edən sərt siyasətləri müdafiə edir.
Hökumət daxilində milli hisslərə qarşı istənilən müqavimət, adətən, Xamnəinin etibarlı adamı Səid Cəlilinin müqaviməti ilə qarşılaşır. Onun haqqında ictimai rəy şübhələrlə doludur.
Anti-Amerika mövqeyinə baxmayaraq, o, İslam Respublikasında ABŞ-nın sanksiyasına məruz qalmayan azsaylı fiqurlardan biri olaraq qalır.
Tənqidçilər, əsasən 2000-ci illər nəslindən olan gənclər onun təsirinin son illərdə zəiflədiyini deyirlər.
Cəlili özü “kölgə hökuməti” qurduğunu etiraf və beynəlxalq sanksiyalara baxmayaraq, neft satışının həlli yollarını təqdim etdiyini iddia edir.
Seçki çıxışlarında o, Rəisi dövründə neft satışlarının artımını asanlaşdıraraq gündə 1,5 milyon barelə çatmaqla öyünür.
İranın Çinə neft endirimləri ilə bağlı müxtəlif rəqəmlər yayılsa da, bir barel üçün qiymət təxminən 12-15 dollar arasında dəyişir. İranın Çinə orta neft ixracını nəzərə alsaq, bu endirimlər İran xalqı üçün milyardlarla dollar gəlir itkisinə çevrilir - Cəlili bu sxemi "kölgə hökumətinin həlli" ilə əlaqələndirir.
İndi o, 2024-cü ildə prezidentliyə namizədliyini irəli sürməklə kölgədən ön plana keçməyə çalışır.
Y. QACAR
