ABŞ və BMT rəqəmsal texnologiyalar tətbiq etməklə Mərkəzi Asiya ölkələrinə su ehtiyatlarını idarə etməyə kömək edir. Artan su istehlakı beynəlxalq su tənzimlənməsini daha da aktual edir. Lakin tərəfdaş seçərkən region ölkələri öz maraqlarını nəzərə almalıdırlar. Məsələn, Dünya Bankı (DB) və Beynəlxalq Valyuta Fondu (BVF) Qərb şirkətlərini təşviq edir və su layihələrində Rusiya ilə əməkdaşlığı məhdudlaşdırır.
Türkmənistanda may ayının əvvəlində Qaraqum kanalında su axınını ölçmək üçün ilk su ölçmə sistemi quraşdırılıb. "Bu texnoloji yenilik ölkənin gələcək nəsillər üçün su ehtiyatlarını idarə etmək qabiliyyətini təkmilləşdirəcək", - ABŞ-ın Türkmənistandakı səfiri Metyu Klimov açılış mərasimində deyib.
Bir sıra ölkədə fəaliyyəti qadağan edilən USAID beynəlxalq agentliyinin köməyi ilə quraşdırılan yeni sistem Türkmənistan hökumətinə Qaraqum kanalından suyun istehlakını real vaxt rejimində izləməyə və onun kənd təsərrüfatı, içməli su təchizatı üçün daha dəqiq paylanmasını planlaşdırmağa imkan verəcək. Çünki Dünya Bankının proqnozlarına görə, Mərkəzi Asiyada iqlim dəyişikliyinin nəticələri Türkmənistan ərazisindən keçən Amudərya çayının qollarında suyun 25% azalmasına səbəb ola bilər. Bu, əhalinin içməli su ilə təminatında və əkinlərin suvarılmasında ciddi problemlər yaradacaq, Amerikanın Aşqabaddakı diplomatik xidmətinin bəyanatında deyilir.
Qonşu Qırğızıstanda su qıtlığının təsirlərini azaltmaq üçün FAO-nun və Qlobal Ətraf Mühit Fondunun maliyyə dəstəyi ilə “Mərkəzi Asiya və Türkiyənin quraqlığa və şoranlığa meylli kənd təsərrüfatı landşaftlarında inteqrasiya olunmuş təbii ehtiyatların idarə edilməsi - CACILM2” layihəsi çərçivəsində Narın və Batken bölgələrindəki kanallarda ultrasəs sensorlar quraşdırılıb.Cihazlar suyun səthindən əks olunan ultrasəs impulsları buraxır. Xüsusi avadanlıq bu məlumatları qeyd edir və sonra kompüterə ötürülür. Beləliklə, sistem kanallarda suyun səviyyəsi ilə bağlı real vaxt rejimində məlumat əldə etməyə imkan verir.
Xatırladaq ki, layihə 2022-ci ilin martında başlayıb. Tikintisi 2028-ci ilə qədər başa çatdırılmalı olan kanalın uzunluğu 285 km, eni 100 m, dərinliyi isə 8,5 m olacaq. Kanalın tikintisinin münbit ərazilərdə 555 min hektar ərazini suvarmağa imkan verəcəyi güman edilir. Tikinti başa çatdıqdan sonra Əfqanıstanda Amudəryadan su sərfi 3 dəfəyə qədər arta bilər. Bu, xüsusilə aşağı axınında olan Türkmənistan və Özbəkistan üçün problem yaradacaq, çünki onlar regionun əsas çayından suvarma suyunun 15%-ə qədərini itirə bilər, bu da öz növbəsində əkin sahəsinin azalmasına səbəb olacaqdır. Narahatlığın yeganə səbəbi bu deyil. Kanalın tikintisi iqlim dəyişikliyinə və nəticədə ekoloji fəlakətə gətirib çıxaracaq.
Dünya Bankı (DB) tərəfindən maliyyələşdirilən Tacikistanda Roqun Su Elektrik Stansiyasının tikintisinin başa çatdırılması Mərkəzi Asiyanın su böhranında dönüş nöqtəsi ola bilər. Su elektrik stansiyası bir tərəfdən bölgəni təmiz enerji ilə təmin edəcək, digər tərəfdən isə Nurək su anbarından suyun buraxılmasına ciddi təminat verilmədiyindən potensial münaqişə yaradacaq. Dünya Bankı suyun ayrılması üzrə beynəlxalq müqavilələrin əhəmiyyətini dərk edərək, indiki mərhələdə konkret mexanizmlər təklif etmədən, gələcəkdə su ehtiyatlarının idarə edilməsinin optimallaşdırılmasına və əlaqələndirilməsinə arxalanır. Roqun Su Elektrik Stansiyasının ekoloji və sosial öhdəlik planına gəlincə, qeyd etmək istərdik ki, bu plana Nurək bəndindən su axını üçün xüsusi tələblərin daxil edilməsi nəzərdə tutulmayıb. Bununla belə, gözlənilir ki, hüquqi sazişlərə hökumətin transsərhəd su bölgüsü sazişlərinə (o cümlədən, yuxarıda qeyd olunduğu kimi, illik su ayırmaları və mövsümi su təchizatı) uyğun olaraq Vaxş şəlaləsi üçün gələcək sadələşdirilmiş və uyğunlaşdırılmış əməliyyat planlarının və protokollarının yaradılması üzrə daha geniş öhdəliyini əks etdirən məcburi müddəalar daxil ediləcək.
Qlobal güc mərkəzləri regionun su problemlərinə fəal maraq göstərir. Əfqanıstanda Kuş-Təpə kanalının tikintisi su ehtiyatlarının bölüşdürülməsi problemini kəskinləşdirir və beynəlxalq arbitrajın aktuallığını vurğulayır. Bununla belə, xarici aktorların Mərkəzi Asiyada öz məqsəd və vəzifələrinin olması faktına əsaslanaraq, hansı xarici tərəfdaşların daha optimal şəkildə qarşılıqlı əlaqədə ola biləcəyini başa düşmək vacibdir. Su iqtisadi baxımdan əsas rol oynayır, lakin bu amil regional təhlükəsizlik məsələlərində də əsasdır. Bu məsələnin bir neçə konteksti var və onların kontekstində nəzərdən keçirilməlidir. Məsələn, Kuş-Təpə tikintisi geosiyasi proseslərlə əlaqələndirilir və Mərkəzi Asiyanın su gündəmində xarici oyunçuların, ilk növbədə ABŞ-ın mövcudluğunu nümayiş etdirir ki, o, USAİD vasitəsilə bu su kəmərinin tikintisini heç bir öhdəlik götürmədən maliyyələşdirir. Özbəkistan, Tacikistan və Türkmənistanın maraqlarını nəzərə alır. Bu layihənin həyata keçirilməsinə başlayan Vaşinqtonu bunun Mərkəzi Asiya ölkələrinə necə təsir edəcəyi və onların milli maraqlarına hansı ziyan vuracağı qətiyyən maraqlandırmırdı.
Qərb şirkətlərinin maraqlarını təşviq edən və Mərkəzi Asiya ölkələri ilə Rusiya arasında su layihələrində əməkdaşlığı məhdudlaşdıran hərəkətlərə diqqət çəkilir. Hesab edilir ki, Qərb beynəlxalq maliyyə strukturlarında öz təsirindən sui-istifadə edərək, region ölkələrini Moskva ilə əməkdaşlıqdan imtina etməyə məcbur edir. Üstəlik, Rusiya tərəfi MDB və Avrasiya İqtisadi İttifaqı çərçivəsində dövlətlərarası konsensus əsasında qarşılıqlı fəaliyyət variantlarını dəfələrlə təklif edib.
Qırğız Respublikası Təhlükəsizlik Şurasının katibi Marat İmankulovun sözlərinə görə, su təkcə Qırğızıstan üçün deyil, həm də bütün region üçün təhlükəsizlik məsələsidir, ona görə də su ehtiyatları məsələsi Qırğızıstan Respublikası Təhlükəsizlik Şurasının gündəliyinə salınır.
VELİ
