“O, Azərbaycan dövlətçiliyini klassik imperiya səviyyəsinə yüksəltdi...”-Tariximizə fərqli baxış...

 

 

Moderator.az aktuallığını nəzərə alaraq tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Akif Nağının Azərbaycan tarixinə və onun öyrənilməsinə fərqli baxışlarıyla bağlı silsilə yazılarını oxucuların müzakirəsinə buraxır:
 
(Əvvəli burada:)

 

 

 

Səfəvilər sülaləsi Azərbaycanın dövlətçilik tarixində yeni mərhələnin

başlanğıcını qoydu. Onların dövründə (1501-1736-cı illər) Azərbaycan dövləti

böyük imperiyaya çevrildi, 3,5 milyon kvadrat kilometr ərazini, o cümlədən

Azərbaycanın Araz çayından şimala və cənuba, həmçinin qərbə doğru indi

Ermənistan adlanan bütün ərazilərini, indiki İran, Gürcüstan, Türkmənistan,

Əfqanıstan, İraq, Şərqi Türkiyə, Küveyt, Bəhreyn, Pakistanın bir hissəsini,

Özbəkistanın cənubunu, Suriyanın şərqini, Rusiyanın Dərbənd bölgəsini əhatə

edirdi. Orta əsr mənbələrində bu dövr Azərbaycan dövləti daha çox Qızılbaş

dövləti kimi təqdim olunurdu [17, s.254-255; 10, s.34]. Dövlətin paytaxtları Təbriz

(1501-1555), Qəzvin (1555-1598), İsfahan (1598-1736) şəhərləri olub.

Səfəvilər yerli Azərbaycan türk sülaləsi idi [8, s.109; 13, s.345-357].

Dövlətdə Azərbaycan türkcəsi geniş şəkildə istifadə olunurdu, bu dili türk, bəzən

isə Qızılbaş türkcəsi adlandırırdılar. Alman səyyahı Adam Oleari Şah I Səfinin

(1629-1642) vaxtında Azərbaycana səfəri ilə bağlı yazılarında bildirir ki, Səfəvi

sarayında yalnız türk dilində danışırdılar, nadir hallarda fars dilində danışana rast

gəlmək olardı, ona görə də farsların əksəriyyəti türk dilini öyrənirdilər [12].

Səfəvilər təriqətinin və Səfəvilər sülaləsinin əsasını Şeyx Səfiəddin Musəvi

qoymuşdur (1252-1334) və təriqət də öz adını “Səfiəddin” adından götürmüşdür.

Səfiəddinin ata-babaları Səlcuqlu sultanlarının soyundan və Qınıq boyundan

olmuşlar. Onlar təmiz türk mənşəli nəsil idilər [16, s.748]. Şeyx Səfiəddin

Ərdəbilin Kəlxuran kəndində 1252-ci ildə anadan olmuşdu. Nəsli və özü türk idi.

Hamı ona Piri-türk, türk müqəddəsi, türk gənci, türk oğlu deyirdi, özünü

“türkzadə”- türk oğlu adlandırırdı. O, 20 yaşında təhsil almaq üçün Şiraza gedib, 5

il sonra təhsilini davam etdirmək üçün Gilana, dövrün tanınmış alimi Zahid

Gilaninin yanına gedib, orada mükəmməl təhsil alıb. Az sonra müəllimin qızı Bibi

Fatimə ilə evlənib. Zahid Gilaninin vəfatından sonra, 1294-cü ildə Ərdəbilə

qayıdıb, Səfəviyyə təriqətinin əsasını qoyub. Şeyx Səfiəddin 7-ci imam Musa

Kazımın 21-ci nəslindən hesab edilir. Onların nəslindən Ərdəbilə gələn ilk şəxs

Şeyxin 4-cü babası Firuzşah olub. Ondan sonra Əvəz, Məhəmməd, Səlahəddin,

Əminəddin və nəhayət, Səfiəddin olub. Şeyx Səfiəddin Azərbaycan türkcəsində bu

gün də tam başa düşülən şerlər yazıb. Məsələn, “Göy güldü, bulud ağladı”,

“Yazdım sənə səndən şikayətlər”, “Çağırdım qatı avaz ilə” kimi misralarla

başlayan şerlərini göstərmək olar [7, s.24,26].

 

XIV yüzilin ikinci yarısında Səfəvi təriqət qurumunun ictimai siması

dəyişikliyə uğradı, təriqət başçısı şeyx böyük torpaq sahibinə çevrildi. Şeyx

Səfiəddinin oğlu Şeyx Sədrəddin (1334-1392) böyük torpaq sahiblərindən idi.

Şeyx Xacə Əli (1392-1429) və Şeyx İbrahim (1429-1447) artıq Ərdəbilin

hakimlərinə çevrilmişdilər. Tərəfdarlarının artması XV əsrin ortalarından

Səfəvilərə siyasi hakimiyyət uğrunda mübarizə aparmağa imkan verdi. İlk dəfə

siyasi hakimiyyət uğrunda mübarizəyə başlayan Şeyx İbrahimin oğlu Şeyx Cüneyd

(1447-1460) oldu. Səfəvilərin nüfuzunun artmasına görə Qaraqoyunlu hökmdarı

Cahanşah özü onlara meyl etmiş, hətta şiəliyi dövlət səviyyəsində dəstəkləməyə

başlamışdı. Ancaq Şeyx Cüneydə dini təəssübkeşlik lazım deyildi. Onu

maraqlandıran siyasi hakimiyyət idi. Səfəvilərin siyasi fəallığı Cahanşahı narahat

etməyə başladı və Cahanşah Şeyx Cüneydin Ərdəbildən çıxmasını tələb etdi. Şeyx

Cüneyd tərəfdarları ilə bir müddət Türkiyədə fəaliyyət göstərdi [2, s.883] və 1456-

cı ildə Diyarbəkirə, Qaraqoyunlunun düşməni Uzun Həsənin yanına gəldi. Hətta

Uzun Həsənin bacısı Xədicə Bəyimlə evləndi.

 

Fəal siyasət yeritmək və söz sahibi olmaq üçün Səfəvilərə hərbi qüvvə və

maliyyə vəsaiti lazım idi. Maliyyə vəsaiti əldə etməyin ən tez yolunun hərbi

qənimət olduğunu yəqin edən Səfəvilər “çərkəzlər arasında din yaymaq” pərdəsi

altında Azərbaycanın şimal bölgələrinə və Dağıstana yürüşlərə başladılar.

“Qəzavət” bayrağı altında təşkil olunan bu yürüşlər Şirvanşah I Xəlilullahın

razılığı ilə həyata keçirilirdi. Əslində Şeyx Cüneydin əsas məqsədi Şirvanı ələ

keçirmək idi. Şeyx Cüneydin yürüşünün əsas məqsədini başa düşən I Xəlilullah

ona qarşı qoşunla çıxdı və 1460-cı ilin martında Samur çayı yaxınlığında baş verən

döyüşdə Səfəviləri məğlub etdi və Şeyx Cüneydi öldürdü [4, s.101-102]. Məzarı

indiki Qusar rayonu Həzrə kəndində yerləşir.

 

Şeyx Heydər (1460-1488) atası Şeyx Cüneydin siyasətini davam etdirirdi. O,

təriqətin hərbi gücünü artırdı. Azərbaycan, Anadolu və Şamda yaşayan Əfşar,

Qacar, Zülqədər, Təkəli, Ustaclı, Şamlı, Rumlu kimi türk tayfalarına arxalanmağa

başladı. Hərbi baxımdan güclənmiş olan Şeyx Heydər tarixə ayrıca bir təriqət

atributu gətirdi. “Qazi” və “sufi” dəstələrini “qızılbaş” adı altında birləşdirdi. (12

imamın şərəfinə başlarına 12 qızılı zolaqdan ibarət çalma bağladıqlarından bütün

Səfəvi təriqət adamları “qızılbaşlar”, təriqətin sonra rəhbərlik etdiyi dövləti isə bəzi

hallarda “Qızılbaş dövləti” adlandırmışlar) [1, s.296].

 

Şeyx Heydər ilk növbədə Ağqoyunlularla münasibətləri yaxşılaşdırdı, dayısı

Uzun Həsənin qızı Aləmşah Bəyim ilə (Marta) evləndi. Şeyx Heydər də ata-

babalarının siyasətini davam etdirərək Şimali Qafqaza yürüşlər təşkil etdi. Bu

yürüşlər, təbii ki, Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Yaqubun icazəsi ilə həyata

keçirilirdi. Səfəvi dəstələrinin Şirvandan keçirilməsi isə Şirvanşah Fərrux Yasarla

razılaşdırıldı. Şeyx Heydər 1483-1487-ci illərdə Dərbənddən Kabardaya qədər

ərazilərə yürüşlər etdi və çoxlu qənimətlə geri döndü. Bu yürüşlər Fərrux Yasarda

narahatlıq yaratdı. Sultan Yaqub da hərbi gücü artan Şeyx Heydərə təhlükə

mənbəyi kimi baxırdı. 1488-ci ildə Şeyx Heydər yenə anası Xədicə bəyimi işə

qatıb Sultan Yaqubdan 3-cü yürüşə icazə aldı. Sultan Yaqub icazə verdi, amma

onun üzərinə qoşun da göndərdi. Süleyman bəy Bicanoğlunun başçılığı altında

göndərilən 4 minlik Ağqoyunlu atlı qoşunu ilə Şeyx Heydərin qoşunu arasında 9

iyul 1488-ci ildə qanlı toqquşma oldu. Tabasaranda (Dağıstanın Tabasaran və

Dərbənd rayonları) baş verən bu döyüşdə Ağqoyunlu tərəfində Şirvan qoşunları da

iştirak edirdilər. Boğazından oxla vurulan Şeyx Heydər öldürüldü [19, s.92-95].

Səfəvilərin bu uğursuzluğundan sonra Sultan Yaqub Ərdəbili tutdu, Şirvandan

canını qurtarıb qayıdan təriqət qazilərinin qalıqlarını dağıdıb məhv etdi. Şeyx

Heydərin oğlanları – Sultanəli, İbrahim və İsmayılı həbs etdirib Şirazda İstəxr

qalasına saldırdı.

 

1490-ci ildə Sultan Yaqub öldü, hakimiyyətə oğlu Baysunqur gəldi. 1490-

1492-ci illərdə hakimiyyətdə olan Baysunqur da Səfəvilərə qarşı sərt mövqe tutdu.

Uzun Həsənin başqa bir nəvəsi Rüstəm Mirzə 1492-ci ildə Baysunquru məğlub

edərək hakimiyyətə gəldi və Səfəvi şeyxlərini həbsdən azad etdi ki, Baysunqurla

mübarizədə onlardan istifadə etsin. Rüstəm Mirzə Ərdəbil hakimliyini Səfəvilərə

qaytardı. 1493-cü ildə Sultanəlinin və Ağqoyunlu Əmir Aybə Sultanın birləşmiş

qoşunları Əhər-Meşkin yaxınlığında baş verən döyüşdə Baysunqurun qoşunlarını

darmadağın edib, özünü də öldürdülər. Öz əli ilə siyasət meydanına çıxardığı

Sultanəlinin nüfuzunun artması Rüstəm Mirzəni narahat etməyə başladı. Sultanəli

bu təhlükəni hiss edərək 1494-cü ildə müridlərin Sarıqamış yığıncağında azyaşlı

İsmayılı Səfəvi təriqətinin başçısı elan etdi və Ərdəbilə göndərdi [3, s.36]. Özü isə

Ağqoyunlu ilə döyüşə hazırlaşmağa başladı. 1494-cü ildə Ərdəbil yaxınlığında,

Şəməsi döyüşündə Sultanəlinin dəstələri Rüstəm Mirzənin qoşunları ilə üz-üzə

gəldi və Sultanəli döyüşdə öldürüldü. Rüstəm Mirzə Ərdəbili ələ keçirdi, İsmayılın

axtarışını elan etdi. Müridlər İsmayılı bir müddət Ərdəbildə gizlətsələr də, sonra

daha etibarlı yerə Gilanın (İndiki İranda mərkəzi Rəşt şəhəri olan vilayət) Biyəriş

vilayətinin hakimi Mirzə Əlinin yanına apardılar [4, s.112-113].

 

XV yüzilliyin son illərində Bayandur (Ağqoyunlu) şahzadələri arasındakı

çəkişmələrdən, savaşlardan əziyyət çəkən və nəticədə mərkəzləşdirilmiş dövlətə

böyük ehtiyac hiss edən Azərbaycan xalqının Səfəvi şeyxi İsmayıla rəğbəti

gündən-günə artırdı. 1499-cu ilin avqustunda 13 yaşlı İsmayıl Gilanı (Lahicanı)

yeddi nəfər türk qızılbaş qazisi – Hüseyn bəy Lələ Şamlı, Əbdüləli bəy Dədə Talış

(Dədə bəy), Xadim bəy Xüləfa Talış, Rüstəm bəy Qaramanlı, Bayram bəy

Qaramanlı, İlyas bəy Xunuslu və Qarapiri bəy Qacar ilə tərk etdi [11, s.85].

Xalxala (Ərdəbil vilayətində mahal) yaxınlaşarkən İsmayılın başına toplaşan

qızılbaş döyüşçülərinin sayı artıq 1500-ə çatdı. İsmayıl öz atlıları ilə birlikdə qışı

Astara yaxınlığındakı Ərçivanda keçirdi. 1500-cü ilin yazında Anadoludakı

tərəfdarlarına qovuşmaq üçün buradan Ərzincana getmək qərara alındı. Ərzincana

çatdıqdan sonra İsmayılın artıq 7000 qazisi var idi. Bunlar Ustaclı, Şamlı, Rumlu,

Təkəli, Afşar, Qacar, Varsaq tayfalarından olan gənclər, habelə «Qaradağ

(Qaracadağ) sufiləri» idilər [6, s.355-359].

 

Qızılbaş bəyləri içərisində dərhal Şirvanşah Fərrux Yasara qarşı yürüş

keçirmək istəyənlər üstünlük qazandılar. Yürüşə 14 yaşlı İsmayıl özü başçılıq

edirdi. O, Kür çayının «Qoyun ölümü» adlanan çətin keçidini at üzərində ilkin

olaraq özü keçdi. Bununla o, tərəddüd edənləri ruhlandırdı. Qızılbaşların 7 minlik

qoşununun yaxınlaşmasını eşidən Şirvanşah Fərrux Yasar Qəbələdə əsgəri hazırlıq

işinə girişdi. Qızılbaşlar Şamaxını tutub Şirvanşaha Gülüstan qalasına girməyə

macal verməyib Cabanıdə onun 20 min atlı və 6 min piyadadan ibarət olan

qoşununu darmadağın etdilər. Buğurd qalasına qaçıb gizlənmək İstəyən Fərrux

Yasar qızılbaş döyüşçülərinin əlinə keçib öldürüldü [9, s.45]. Bir neçə gün İsmayıl

döyüş yerində qaldı. Şamaxıya qayıtdıqda şəhər varlıları onu qarşılamağa çıxdı,

tabe olduqlarını bildirdilər. Muğanda Mahmudabad (indiki Salyan rayonu

ərazisində) yaxınlığındakı qışlağa gedən İsmayıl, Məhəmməd bəy Ustaclu və Ilyas

bəy Xunuslu başda olmaqla Bakını tutmaq üçün qoşun göndərdi. Şirvanşahların

ikinci paytaxtı sayılan Bakı qalası Qızılbaş elçilərinə xərac verməkdən boyun

qaçırdı. Bakıda güclü müqavimət göstərilməsi İsmayılı 1501-ci ilin yazında

Muğandan buraya yürüməyə məcbur etdi. O, qalanın qapıları, divar və bürcləri ilə

tanış olub danışıq yolu ilə qalanın təslim edilməsinə çalışdı. Bakı qalabəyi Fərrux

Yasarın oğlu Qazı bəy idi. O, əlçatmaz dağ qalalarını döyüşlərə hazırlamaq üçün

göndərildiyindən Bakının müdafiəsinə onun arvadı Şahbəy xatun başçılıq edirdi.

Bu qadın İsmayılın əmri ilə qalanın təslim olunması barədə tələb gətirən elçini

öldürtdü. Onu bu işdən çəkindirməyə çalışan Bakı darğası Əbdülfəttah bəyi də

edam etdirdi [5, s.161]. İsmayılın əmri ilə qala bürclərinin birinin altından böyük

lağım atıldı. Bürc uçsa da, yerli döyüşçülər yenə də müqavimət göstərirdilər.

Nəhayət, qızılbaşlar onların müqavimətini qırıb şəhərə soxuldular. Bakı

əyanlarından 70 nəfəri əllərində Quran İsmayılın ayağına gəldikdən sonra şəhərdə

qətl və qarətə son qoyulması haqda əmr verildi.

Qızılbaşlar buradan Gülüstan qalasını mühasirə edənlərin köməyinə

yollandılar. Bu qala ərzaq və yaraq ehtiyatı baxımından çox güclü olduğu üçün

qızılbaşlar mühasirəni dayandırmalı oldular. İsmayıl hərbi müşavirə çağırdı,

qızılbaşlara üz tutub soruşdu: «Sizin istəyiniz nədir? Azərbaycan, yoxsa Gülüstan

qalası?» Onlar söylədilər: «İstədiyimiz Azərbaycandır». Bu cavab Şirvandakı

əməliyyatların dayandırılması və Ağqoyunlu yürüşünün qarşısının alınması barədə

hökm verilməsi demək idi. Sürətlə Kürü keçən qızılbaş qoşunu, Naxçıvana çatmış

Əlvənd Mirzəyə qarşı yönəldi. Bu zaman İsmayılın qızılbaşlarının sayı 7000,

Ağqoyunlu qoşunu isə 30.000 nəfərdən ibarət idi. Həlledici döyüş 1501-ci ilin

yayında Şərur düzündə oldu. Ağqoyunlu ordusu məğlub oldu. Əlvənd Mirzə özü

Ərzincana qaçdı. O, bir müddət Diyarbəkirdə hakimiyyəti ələ keçirdi, sonra 1505-

ci ildə Mardində vəfat etdi. Böyük qənimət ələ keçirən qızılbaşlar Təbrizə yol

aldılar. İsmayıl 1501-ci ilin payızında təntənə ilə Təbrizə gəlib özünü şah elan etdi.

Beləliklə, Azərbaycanda Səfəvi sülaləsi hakimiyyətə gəldi. Azərbaycan Şahlıq

sülaləsinin yaradıcısı İsmayıl hakimiyyətə Ağqoyunlu hökmdar irsinin davamçısı

kimi gəldi. O, parlaq zəka sahibi, istedadlı hökmdar və söz sahibi olmuşdur. Onun

hakimiyyəti Azərbaycan türk xalqının tarixi dövlətçilik ənənəsinə söykənirdi. Yerli

müəlliflər və italiyalı səyyahlar Şah İsmayılın ağbəniz, yaraşıqlı, orta boylu, enli

kürək, şabalıdı saçları, solaxay olduğunu, bığ saxladığını qeyd edirlər. Osmanlı

Sultanı I Səlim onun əfsanəvi türk hökmdarı Əfrasiyab ilə eyniləşdirdi. O, öz

dövründə “Türküstan piri”, “Azərbaycan türklərinin başçısı” kimi də təqdim

olunurdu [4, s.274-275]. Dövlətin banisi İsmayıl 1500-cü oldə Azərbaycan

torpaqlarını öz hakimiyyəti altında birləşdirməyə başladı, 1501-ci ildə Bakı,

Şamaxı və Təbrizi tutduqdan sonra Azərbaycan şahı titulunu, 1502-ci ildə isə İran

şahı titulunu qəbul etdi [14, s.321-354]. İran adı dövlətin xarakterini müəyyən

etmirdi. Şah İsmayılın hədəfi məhz qüdrətli Azərbaycan dövləti idi. XVI əsr

Osmanlı müəllifləri Osmanlıların hakimiyyətdə olduqları əraziləri İran, Səfəvilərin

torpaqlarını Turan adlandırırdılar. Tarixi ənənələrə, qədimliyə işarə edərək

Səlcuqlar, Elxanilər, ilk Osmanlılar da özlərini qədim İran dövlətinin varisləri elan

edir, özlərini İran hökmdarı adlandırırdılar [15, s. 176].

 

Şah İsmayıl Əcəm İraqı və Ərəb İraqının sahibi olan Ağqoyunlu Sultan

Muradın yanına 1503-cü ildə müridlərindən Qənbər bəyi göndərib ona tabe

olmasını təklif etdi. Şah Ağqoyunlu Muradla savaşmaq fikrində deyildi. Ancaq

Ağqoyunlu Murad şahın təklifini qəbul etmədi. Belə olduqda İsmayıl 12 minlik

qoşunla Həmədana doğru hərəkət etdi. Murad Şahın yürüşünü eşidərək 70 min

nəfərlik bir qoşun hazırladı. I Şah İsmayıl 1503-cü ilin iyununda Həmədan

yaxınlığında Alma Qulağı deyilən yerdə Ağqoyunlu Sultan Murad üzərində qələbə

qazandı [5, s.84-85]. Adlı-sanlı əmirləri döyüş meydanında qalan Murad özü qaça

bildi. İsfahan, Qum, Kirman, Şiraz tutuldu. Şah İsmayılın Sultan Murad üzərində

qələbəsindən sonra Osmanlı hökmdarı Sultan II Bəyazid 1504-cü ildə elçisini

qiymətli hədiyyələrlə Təbrizə göndərib Şah İsmayılı hakimiyyətə keçməsi, Əcəm

İraqı və digər əraziləri tutması münasibətilə təbrik etdi. Beləliklə, Osmanlı Sultanı

Şah İsmayılı Azərbaycanın dövlət başçİsı kimi rəsmən tanıdı.

 

Qərbdə böyük uğurlar əldə edən Şah İsmayıl Türküstan və Xorasan

hökmdarı Özbək Məhəmməd Şeybani xanın dövlətin Şərq sərhəddində yaratdığı

təhlükənin aradan götürülməsini qərara aldı. Tezliklə İsmayılın ordusu Xorasana

daxil oldu və tərəflər arasında baş döyüş 1510-cu ilin dekabrında Mərv

yaxınlığında oldu. Şeybani xan və yanındakı döyüşçülərin bir çoxu öldürüldü [18,

s.101-103].

1512-ci ildə Osmanlı taxtına çıxan Sultan I Səlim (1512-1520) və Şah

İsmayıl arasında münasibətlər kəskinləşdi, qarşılıqlı torpaq iddiaları ortaya çıxdı.

Sultan Səlim Anadoluda 40.000 nəfər qızılbaşı öldürtdü. Şah İsmayılla Sultan

Səlimin aralarındakı qızışdırıcı məktublardan sonra 23 avqust 1514-cü ildə Xoy

şəhərinin şimali-cənubunda, Çaldıranda bir qandan olub, bir dildə danışan qüvvələr

qarşılaşdı. Hər iki ordunun əsgərləri, «Allah», «Allah» deyə döyüşə daxil olub çox

igidliklə vuruşurdular. Sultan Səlimin qalib gəldiyi döyüşdə 3 min qızılbaş, 2 min

nəfər osmanlı əsgəri və hər iki tərəfdən bir çox adlı-sanlı əmirlər də öldürüldü [10,

s.41-42]. Sultan Səlim bu qələbədən sonra 1514-cü ilin sentyabr ayında Təbrizə

daxil oldu, ancaq burada çox qala bilmədi, tezliklə şəhəri tərk edib, Şərqi

Anadoluya yola düşdü.

 

Şah I İsmayıl bu məğlubiyyətdən sonra ciddi hərbi əməliyyatlar həyata

keçirmədi. Sultan Səlim də Azərbaycan ərazisində qalmadı. Şah I İsmayıl

Şirvanşahlarla sərt davranmadı, Fərrux Yasarın oğlu Şeyxşahı II İbrahim adı ilə

hakimiyyətdə saxladı, eyni zamanda Hüseyn bəy Lələni oraya öz nümayəndəsi

kimi göndərdi [20, s.66-67].

 

Şah I İsmayıl 23 may 1524-cü ildə, 37 yaşında Sərab şəhəri yaxınlığında

xəstələnib vəfat etdi. O, Ərdəbildə, Şeyx Səfiəddin türbəsində dəfn olundu. Böyük

dövlət adamı, qüdrətli sərkərdə, dahi insan olan Şah I İsmayıl Azərbaycan tarixinin

ən şərəfli səhifələrindən birini yaratdı, Azərbaycan dövlətçiliyini klassik imperiya

səviyyəsinə yüksəltdi, dünya tarixinin ən yüksək mövqelərindən birinə sahib çıxdı.

 

 

1. Brockelman C. İslam milletleri ve devletleri tarihi. 1. (1-3 Kisimler). Çeviren: Prof. Dr.

Neşet Caqatay. 2.baskı. Ankara, Ankara Üni. İlahiyat Fakültesi yayınları, 1964.

2. Eravci M. “Safevi Hanedanı”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, c.6.

3. Əfəndiyev O. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2007.

4. Musalı N.S. I Şah İsmayılın hakimiyyəti (“Tarixi- aləmarayi- Şah İsmayıl” əsəri

əsasında). Bakı, “Elm və Təhsil”, 2011.

5. Münşi İ. “Tarixi aləm Arayi Abbasi”. Bakı, “Şərq-Qərb”. 2010.

6. Rumlu H. Əhsənüt-təvarix (Tarixlərin ən yaxşısı). Kastamonu: Uzanlar, 2017.

7. Süleymanov M. Şah İsmayıl Səfəvi. Bakı, “Elm və Təhsil”, 2018.

8. Ayalon D. Gunpowder and Firelarms in the Mamluk Kingdom: A Challenge to a

Mediaeval Society. Vallentine, Mitchell, 1956.

9. Minorsky V. La Perse au XV-e siecle entre La Turque et Venise. Paris, 1933.

10. Savory R.M. İran Under the Safavids. Cambridge University Press, 2008.

11. Savory R.M. “The Consolidation of Safawid Power in Persia”. Studies on The

History of Safawid Iran, Variorum Reprints. London, 1987.

12. The travel of Olearius in seventeenth- century Persia,- depts. washington.edu/

silkroad/ texts/ olearius/ travels.html.

13. Togan Z.V. Sur L’origine des Safavides. Extrait des Melandes Louis Massignon,

Institut francais de Damas, 1957.

14. Trapper R. Shahsevid in Sefevid Persia// Bulletin of the Schopol of Oriental and

African studis.-University of London, 1974.- Buraxılış 37 (2).

15. Uluc L. The Shahnama of Firdausi in the Lands of Rum. Leiden: Brill, 2012.

16. Бартольд В.В. Сочинения, т.II, ч.I. Москва, изд-во Восточной литературы, 1963.

17. История Ирана, Ленинград, изд-во Ленинградского Университета, 1958.

18. Туркменистан и туркмены в конце XV-первой половине XVI в. По данным

«Алам ара-и Сефеви». Ашхабад, “Ылым”, 1981.

29. Хунджи Фазлуллах ибн-Рузбихан. Тарих-и алам ара-йи Амини. (под ред.

З.М.Буниятова и О.А.Эфэндиева). Баку, «Элм», 1987.

20. Эфэндиев О.А. Образование азербайджанского государства Сефевидов в начале

XVI в. Баку, Акад. Наук Аз. ССР, 1961.