Nizami Gəncəvinin bir çox əsərlərini ərəb və fars dilində yazmağının əsas səbəbi

Böyük ədib, dahi Nizami Gəncəvi öz dövründə niyə çox vaxt öz doğma dili olan türk dilində yox, ərəb və fars dillərində yazırmış? Bu suala onun öz əsəri ilə cavab versək, daha dəqiq olar.

Bu səbəbi ədib "Leyli və Məcnun" əsərində "Kitabı yazmağa başlamasının səbəbi"ni yazarkən özü etiraf edib.  

Günlərin bir günü Nizami Gəncəvi əhvalının xoş bir vaxtında  istəyir elə bir divan yazsın ki, yenə hamını heyran etsin. O bunu əsərində belə yazır:

Bir gün nəşəliydim, aləm şad kimi,
Dəmlər içindəydim Keyqubad kimi.
Qaşlarım açıqdı, sanki bir kaman,
Qarşımda dururdu yazdığım divan.

Yazılarından məlum olur ki, böyük ədib zamanının qədrini bilər, vaxtını heç vaxt hədər keçirməyi xoşlamazdı. O bunu özünün "Leyli və Məcnun" əsərində "Kitabı yazmağa başlamasının səbəbi"ni yazarkən belə göstərib:  

Mədəsi ac olan işsiz bir köpək,
Boş-boş oturmaqla taparmı çörək?

Bu dünya səsiylə səsləşənindir,
Dövranla düz gəlsən, dövran sənindir.

Belə fikirlərlə Nizami gözəl bir əsər yazmağa hazırlaşarkən onun qapısına şahın elçisi gəlir, ona şahdan məktub gətirir. 

Hər zəhmət sonunda bir səadət var,
Bəxti olanlar da xəzinə tapar.

Bu zaman bir elçi gəldi eyvana,
Şahın məktubunu gətirdi mana

On-on beş sətirdi şahın bu sözü
Gözəl xətti ilə yazmışdı özü.
Şah məktubunda yazırdı:

"Ey söz dünyasına hakim Nizami,
Qulluğa məhrəmsən tut ilticamı.
Səhər yuxusunun pərdəsini at,
Yenə söz oynadıb bir sehr yarat.
Əqli heyran qoyan söz meydanında
Min şirinlik göstər hər dastanında.
İstərəm Məcnunun böyük eşqinə
Bir söz xəzinəsi açasan yenə.
Bakirə Leylitək, ey böyük ustad!
Şeirdə iki-üç bakir söz yarat.
Deyim, bu şəkərdir, deyildir acı,
Deyim ki, bu sözdür başımın tacı.
Min eşq kitabından yüksək və təzə,
Sən öz qələminlə bir dastan bəzə.

Şah məktubunda əsərin mütləq ərəb və fars dilində yazılmasını belə vurğulayır:
Bu təzə gəlinə çəkəndə zəhmət,
Fars, ərəb diliylə vur ona zinət.
 

Məktubun sonunda şah Nizaminin doğma dili olan türk dilini alçaldır, təhqir edir, ərəb və fars dilini yüksəklərə qaldırır:

Kamal cövhərinin xəzinəsindən,

Gör kimin sapına inci düzürsən. 

Türk dili yaramaz şah nəslimizə,
Əskiklik gətirər türk dili bizə.
Yüksək olmalıdır bizim dilimiz,
Yüksək yaranmışdır bizim nəslimiz.

Böyük ədib şahın məktubunun bu sətirlərini oxuyarkən şahın həyasızlığından beyninə sanki qan vurduğunu belə təsvir edir:

Qulluq halqasına düşdü qulağım,
Qan vurdu beynimə, əsdi dodağım.

Nə cürətim vardı ki, evdən qaçam.
Nə də gözüm vardı, xəzinə açam.
Bununla belə, şairin səmimiliyindəndir ki, o, bu əmrin qarşısında aciz olduğunu da etiraf edir: 

Ömrüm viran oldu, solub-saraldım,
Bu əmrin önündə cavabsız qaldım.

Şahın məktubunu oxuyandan sonra oğlu Məhəmməd Nizami görür atası qəm dünyasına qərq oldu. Səbəbini biləndən sonra o atası ilə danışır və ata bir az sakitləşir. Məhəmmədin sözləri ataya təsəlli olur:

Qəlbimdə can kimi əzizim olan,
Məhəmməd Nizami oğlum bu zaman,
Dedi: "Ey göylərə meydan oxuyan,
"Xosrovi-Şirini" yazıb yaratdın,
Hər duyan könüldə bir zövq oyatdın.
Leyli-Məcnundan da yarat bir əsər,
Cüt olsun yazdığın qiymətli gövhər.
 

O zaman gənc Məhəmməd dövrün, zamanın tələbini başa düşür, Şirvanşahların gücünü də haqsızlığını da yaxşı dərk edirdi. O, atasının qəm dəryasına qərq olduğunu görəndə onu fikirdən belə ayırdı: 

Bir də ki, Şirvanşah, o baş hökmüdar,
Şirvana, İrana olmuş şəhriyar.
O rütbə verəndir, nemət verəndir,
Şerə, sənətə də qiymət verəndir.
O səndən bir əsər edir iltimas,
Sən də hünər göstər o əsəri yaz".

Çox çətinliklə əsəri yazmağa razılaşan Nizami oğluna deyir: 

Dedim: "Aynaüzlüm, sözündə möhkəm,
Sözün yerindədir, haqlısan bu dəm.
Lakin iki səmtə əsir bu ruzgar,
Fikir çox genişdir, könül mülkü dar.
Əfsanə dəhlizi dar olsa əgər,
Sənətin sözü də yolda ləngiyər.
Gərək söz meydanı gen olsun müdam,
Atını dörd nala səyirtsin ilham.

Ata oğluna başa salmaq istəyr ki, şairə təzyiq olmamalıdır. Onda gözəl əsər yaranmaz. İlham, təb özü gəlməlidir.
Kədərlə, zəncirlə bağlansa dastan,
Sözlər çılpaq olar, can sıxar, inan.
Onu həddən artıq bəzəsən əgər,
Dastanın üzünə ləkələr düşər.

ilhamsız yazılan əsəri şair belə təsəvvür edir:
Qumsala, daşlığa ilham gedərmi?
Getsə də, torpağa təsir edərmi?

Məhəmməd atasını dinləyir, onun sakitləşdiyini görəndə atasından gözəl bir sevgi əsəri yaratmağı xahiş edir:

- Dedi, Ey kəlamı ekizim ata!

Əsəri qardaşım, əzizim, ata!

Yarat, bu dastanı, rəngli, boyalı,

Qoyma ki, süstləşə, nəzmin xəyalı.

Hardaki eşq əli bir süfrə açar, 

Bu gözəl hekayə ona duz saçar.

Nizami Gəncəvi oğlunun sözlərindən qanadlanır, ilham alır, qəzəbi soyuyur, "Leyli və Məcnun" kimi bir ədəbi xəzinəni yaratmaq qərarına gəlir: 

Yenə də öz oğlum dinlədi məni, 

O açdı üzümə bu xəzinəni. 

Danışıb qurtardı o ciyərparam,
Onun xatirinə söz aldı ilham.

Oğlunun sözlərindən təsirlənən şair, qələmi əlinə alıb yazmağa başlayır. Beləliklə də, dünya xəzinə incilərindən olan "Leyli və Məcnun" yaranır.

Dahi ədibimizin hansı dili daha çox sevdiyini araşdırmağa heç bir lüzum yoxdur. "leyli və Məcnun" əsərində "Kitabı yazmağa başlamasının səbəbi"ni oxuyarkən bizə hər şey su kimi aydın olur. Aydın olur ki, Sevimli şairimiz Nizami Gəncəvi öz doğma dili olan türk dilini sevib, türk dilində yazıb. O dövrün tələblərinə uyğun olaraq isə ərəb və fars dillərində yazmaq məcburiyyətində qalıb. 

Neçə yüz illər bundan öncə yaşayıb-yaratdığına baxmayaraq, hansı dildə yazmağından asılı olmayaraq, Nizami Gəncəvi bu gün də sevimli DÜNYA ŞAİRİDİR.

Gülzar İbrahimova

1 may 2024