Məşhur səyyahın heyran qaldığı, dünyanın incisi adlandırlan Efes -FOTOLAR

Türkiyənin tarixi abidələrlə zəngin bir şəhəri var. Bu şəhər bütün tarixi sirləri özündə, abidələrində gizlədib. Dünyanın minillik tarixini özündə daşıyan, turistlərin ən sevimli şəhərlərindən biri olan İzmir haqqında məlumat verəcəyik. İzmir şəhəri Türkiyənin ən böyük 3-cü şəhəridir ki, 5 milyonluq əhaliyə malikdir. Egey bölgəsində yerləşən bu şəhərin əsas özəlliklərindən biri odur ki, burada yay aylarında insanların sayı dəfələrlə artır, hətta orta saylı əhaliyə sahib dövlət qədər olur. Bu da təbii ki, şəhərin malik olduğu turizm və tarixi imkanlarla bağlıdır.

Anadolu yarımadasının qərbində, Egey Dənizi bölgəsinin ortasında yer alan və İzmir körfəzi ətrafında yerləşən şəhər, hər il İzmir Beynəlxalq Sərgisini təşkil edən mühüm bir liman şəhəridir. Qərbində Egey dənizi və Egey adaları, cənubunda Aydın, şimalında Balıkəsir, şərqində isə Manisa yerləşir.

İzmirin qərbində dənizi, çimərlikləri və termal mərkəzləri ilə məşhur olan Qaraburun yarımadası uzanır. Qədim Dünya dövrünün ən məşhur şəhərləri arasında yerləşən Efes, Roma İmperiyası dövründə dünyanın ən böyük şəhərlərindən biri idi. Bütün İoniya mədəniyyətinin zənginliklərini özündə saxlayan Efes, sıx bədii tədbirlərlə də adını eşitdirirdi. Bu məqsədlə də bu şəhərə “Gözəl İzmir”, “Qədim İzmir” və ya “la Perle de l’Ionie” (İoniyanın İncisi) adlanırdı. Dünya şöhrətli səyyah  İbn Batuta 1334-ci ildə indiki İzmirdə olur. Şəhər səyyahın necə xoşuna gəlirsə bu tarixlə zəngin şəhərdə qalmağa qərar verir.  Bir müddət İzmirdə yaşayan səyyah daha sonra dünya gəzintisinə çıxır və bundan sonra  məşhur “Səyahətnamə” kitabını yazır. Səyyah təqribən 1350-ci illərdə yazdığı kitabda İzmiri “dünyanın incisi ” adlandırır. Bu kitabında İzmirə heyranlığını gizlədə bilməyən səyyah burada olan bir çox tarixi abidələr haqqında məlumat verir.

Tarixdə İzmir şəhərinin adının haradan gəldiyi barədə sübut olunmuş bir məlumat yoxdur. Ancaq, bir vaxt bugünkü İzmir zonasında yaşamış Erektidlərin Amazonlarla müharibə edib qalib gəldiyi,  Liderləri Tesenin də, Amazon qadını Simirna ilə evlənir. Onların yaşadıqları yerə, Simirnanın adı verilir və İzmir Şəhərinin adının da Simirnadan gəldiyi ən çox qəbul olunan fikirdir.

Həmçinin regionda uzun illər hakimiyyətdə olan İonların ləhcəsində Smirna şəhərinin adı Smurne, Afina ləhcəsində isə Smryna yazılırdı. Yunanlar bu şəhərin adını Smirni formasında tələffüz edirdilər. Ancaq Smyrna sözü Yunanca deyil, Egey dənizi Bölgəsindəki bir sıra yaşayış adıdır və Anadolu mənşəlidir. E.ə. 2000 əvvəllərinə aid Kayseri Kültəpə yaşayış məskənində ələ keçən bəzi mətnlərində Tismurna adına da rast gəlinir.

Bu gün ilk yazımızda bu tarixi şəhərin ağuşunda öz qədimliyini qoruyub saxlayan məşhur Efes antik kəndi haqqında məlumat verəcəyik. İzmirə gələn saysız-hesabsız turistlər məhz bu kıəndi görmək üçün uzun yol qət edirlər. Bu mifik və qeyri-adi şəhərin özəlliyi nədir?

Antik yunan şəhəri olan Efesin ən önəmli çağları Roma İmperiyası dönəminə təsadüf edir. Şəhərin hazırki qalıqları İzmirin Səlçuq bölgəsindədir. Onun qalıqları 1869-cu ildə İzmirlə Aydın arasında dəmiryolu xətti çəkilərkən təsadüf nəticəsində tapılıb. Antik şəhərdən lap yuxarıda isə “Məryəm Ana Evi” yerləşir.

Efes (qədim yunanca: Ephesos) Anadolunun qərb sahilində, indiki İzmir vilayətinin Səlcuq mahalı sərhədləri daxilində yerləşən və sonradan əhəmiyyətli bir Roma şəhəri olan qədim Yunan şəhəridir.

Klassik Yunan dövründə İoniyanın on iki şəhərindən biri olan şəhərin təməli Neolit ​​dövrünə, təxminən eramızdan əvvəl 6000-ci ilə aiddir. 1994-cü ildə YUNESKO tərəfindən Ümumdünya İrs Siyahısına daxil edilən Efes 2015-ci ildə YUNESKO-nun Ümumdünya İrs Saytı kimi qeydə alınıb. Efes tarixi boyu dəfələrlə köçdüyü üçün xarabalıqları təxminən 8 kilometrlik geniş bir əraziyə yayılmışdır.

Dünyanın yeddi möcüzəsindən biri olan Artemida məbədi qədim dünyanın mərmərdən tikilmiş ilk məbədidir və təməli eramızdan əvvəl 7-ci əsrə aiddir.

Səlcuq və Efes Antik Şəhərindəki bəzi tikililər aşağıdakılardır: Roma Dövrünün ən gözəl binalarından biri olan Celsus Kitabxanası həm kitabxana, həm də məzar abidəsi kimi xidmət edirdi.

Məlumdur ki, Efes valisi Selsi 106-cı ildə vəfat etdikdən sonra onun oğlu kitabxananı atasının adına məzar abidəsi kimi tikdirmişdir. Hadrian məbədi İmperator Hadrianın adına xatirə məbədi kimi tikilmişdir. Məlumdur ki, Domitian məbədi imperator Domitianusun adına tikilmişdir.

Efesdə qladiator döyüşlərinin keçirildiyi 25 min nəfərlik amfiteatr da diqqət çəkir. Bu, dünyanın ən böyük teatrıdır. İndi də burada müxtəlif mədəni tədbirlər keçirilir.

Parlament üzvlərinin toplanma məkanı olan yer də kiçik teatrı xatırladır. 450 senator üçün tikilmiş yer 1400 nəfərlikdir. Burada rəsmi toplantılar olmadığı zaman aristokratlar üçün tamaşalar təşkil edilirmiş.

Efesin ən maraqlı tikililərindən biri olan Serapis məbədi Celsus Kitabxanasının düz arxasındadır. Xristianlıq dövründə kilsəyə çevrilən məbədin misirlilər tərəfindən tikildiyi düşünülür. Şura iclasının keçirildiyi Məryəm Kilsəsi (Konsul Kilsəsi) Məryəmin adına tikilmiş ilk kilsədir. Hillside Houses terraslar üzərində tikilmiş çoxmərtəbəli evlərdir. Şəhərin zəngin insanlarının yaşadığı bu evlər Peristil ev tipinin ən gözəl nümunələridir. Divarlar mərmər üzlük və freskalarla, döşəmə isə mozaika ilə örtülmüşdür. Böyük Teatr Mərmər küçəsinin sonunda yerləşir və 25.000 nəfər tutumlu qədim dünyanın ən böyük açıq səma altında teatrıdır. Məryəm Evi, İsanın anası Məryəmin son illərini Yəhya ilə keçirdiyinə inanılan Bülbüldağıdakı kilsədir. Bu, xristianların ziyarət yeridir və bəzi papalar tərəfindən ziyarət edilmişdir.

Yeddi Yatan Mağarasının Bizans dövründə məzar kilsəsinə çevrildiyi, Mərhum Roma imperatorlarından biri olan Decius zamanında bütpərəstlərin zülmündən qaçan yeddi xristian gəncin bura sığındığı güman edilir. Panayır dağının ətəkləri. İsa bəy məscidi 1374-75-ci illərdə Aydınoğullarından İsa bəy tərəfindən Ayasuluk təpəsində memar Şamlı Dımışklıoğlu Əli tərəfindən tikilmişdir. 19-cu əsrdə karvansaray kimi də istifadə edilmişdir. St. Müqəddəs Yəhya Bazilikasında İoannın məzarı. Bizans imperatoru Böyük Yustinian tərəfindən tikilmiş və o dövrün ən böyük tikililərindən biri olan 6 günbəzli bazilikanın mərkəzi hissəsində, altındakı İsanın sevimli həvarisi St. Cinin (Con) məzarının tapıldığı iddia edilir. Lakin hələlik heç bir tapıntı tapılmayıb. Burada St. Cinin adına ucaldılmış abidə də var. Xristianlar üçün çox önəmli sayılan bu kilsə Ayasuluk qalasında yerləşir.

Çukuriçi və Arvalya (Gül Xanım) kurqanlarında aşkar edilən əsərlərlə Efesin yaxın ətrafının tarixi Neolit ​​dövrünə gedib çıxır. Çukuriçi Höyükdə Neolit ​​dövründən Erkən Tunc dövrünə qədər yaşayış yeri və yaşayış olduğu müəyyən edilmişdir. Eyni tipli materiallar Səlcuq-Kuşadası yolunun təxminən 8-ci km-də Arvalya axınına bitişik Gül Xanım yatağında Arvalya Höyükdə tapılıb. Bu gün Artemida məbədinin yerində çökmüş sütunlardan ibarət sütundan başqa heç nə yoxdur. Eramızdan əvvəl 1050-ci illərdə Yunanıstandan gələn mühacirlərin Hellenistik Dövrdə yaşamağa başladığı liman şəhəri Efes eramızdan əvvəl 560-cı ildə Artemida məbədi ətrafına köçürüldü. Bu gün ziyarət edilən Efes, təxminən eramızdan əvvəl 300-cü ildə Makedoniyalı İskəndərin sərkərdələrindən olan Lisimahos tərəfindən qurulmuşdur.

Bu gün müasirliklə tarixi ənələri özündə yaşadan İzmir sadəcə öz gözəlliyi ilə bütün turistlərin könlünü fəth edir. Sizin də yolunuz Türkiyəyə düşsə, İzmirə səfər edin və bu qədim Efes antik kəndini ziyarət edin.

Qoşqar Salmanlı