Prezident Zelenskinin sülh formulu: dünyada sabit sülhə aparan konkret yol - SƏFİR YAZIR

«Sülh formulu universaldır və Ukraynadan sonra digər hərbi münaqişələrin və qlobal problemlərin aradan qaldırılması üçün əsas ola bilər».

Ukrayna Prezidenti Volodimir Zelenski

15 iyun 2024-cü il tarixində ümumilikdə beynəlxalq münasibətlər tarixində, xüsusən də dünya təhlükəsizlik arxitekturasının formalaşmasında dönüş nöqtəsi ola bilər. Məhz bu müddətdə İsveçrənin Bürgenstok şəhərində Ukrayna Prezidenti Volodimir Zelenskinin "Sülh Formulu" təşəbbüsünün praktiki həyata keçirilməsinə yönəlmiş misilsiz hadisə - Ukrayna üçün ilk Qlobal Sülh Sammiti keçiriləcək.

Sülh Formulu bəşəriyyətin müasir çağırışlara və təhdidlərə, o cümlədən hərbi xarakterli təhdidlərə necə cavab verməsi barədə aydın anlayışı təmin edən on hərtərəfli bənddən ibarətdir.

Bu on bənd təkcə Ukraynada sabit və ədalətli sülhə aid deyil. Söhbət bütün dövlətlərin suverenliyinə və ərazi bütövlüyünə qarşı güc tətbiqini mümkünsüz edən qlobal təhlükəsizlikdən gedir. İlk növbədə, Ukraynanın...

Ukrayna Prezidentinin bu təşəbbüsü bəşəriyyət üçün keçmişin səhvlərindən qaçmaq, sakit və dinc gələcəyə ümid etmək şansına çevrilə bilər.

Bu şansdan istifadə etməsək, bu bəşəriyyətin bir daha özünü aldatmağa imkan verdiyi mənasına gələcək. Qlobal nizamı pozanlara güclərini artırmağa, sonra isə yeni terror seriyalarına və qlobal sabitliyi pozmağa başlamağa imkan verərək gözləməməliyik. Məhz indi azad və sivil dünyaya qarşı dağıdıcı müharibəni dayandırmağın vaxtıdır.

Hər birimiz özümüzə sual verməliyik: “Raket və mərmilərlə örtülməyən dinc səma altında yaşamaq, mina və sursatla çirklənməmiş yer üzündə gəzmək, ölümlə deyil, həyatla dolu hava ilə nəfəs almaq üçün mən nə edə bilərəm?” Və Ukraynanın azadlıq müharibəsinin uzaq bir şey olduğunu və sizə aidiyyəti olmadığını düşünürsünüzsə, yanılırsınız. Axı bu gün düşmən Ukrayna torpağını qoparır, sabah bəlkə sizin də torpaqlarınıza soxulacaq.

Məhz bunun baş verməməsi üçün Ukrayna dövlət rəhbərlərini Qlobal Sülh Sammitində iştirak etməyə, bütün dünyanı isə Prezident Volodimir Zelenskinin Sülh Formulasının həyata keçirilməsinə qoşulmağa dəvət edir. Biz ümid edirik ki, sülhün bədəlini hər kəsdən ən yaxşı bilən Azərbaycan Respublikası, eləcə də bütün strateji tərəfdaşlarımız və müttəfiqlərimiz ümumi gələcək üçün bu ən mühüm məsələdə Ukraynanı dəstəkləyəcəklər.

Radiasiya və nüvə təhlükəsizliyi. Nüvə şantajının bütün formaları dayandırılmalıdır. Bütün dövlətlər nüvə təhdidlərinin bütün formalarından çəkinməli, nüvə silahından istifadə etməməyi və nüvə obyektlərinə təhlükə yaratmamağı açıq şəkildə öhdəsinə götürməlidir. AEBA nüvə təhlükəsizliyinin qorunmasında və mülki nüvə obyektlərində mühafizə tədbirlərinin həyata keçirilməsində aparıcı rol oynamalıdır. Bu bənd AEBA ilə birlikdə ən mühüm vəzifələrdən birinin - mina təhlükəsi ilə mübarizə sahəsində nüvə texnologiyalarından istifadə imkanlarının öyrənilməsi üzərində işləyən Azərbaycan üçün aktual ola bilər. Bundan əlavə, Azərbaycan 2024-cü ilin noyabrında COP29-a ev sahibliyi edəcək ölkə kimi iqlim dəyişikliyi ilə mübarizə sahəsində nüvə texnologiyalarının dinc məqsədlərlə istifadəsi üçün resursların cəlb edilməsinə töhfə verərək, nüvə təhlükəsizliyi amilinə prioritet diqqət yetirəcək.

Ərzaq təhlükəsizliyi. Ukraynaya qarşı müharibə bütün dünyada ərzaq təhlükəsizliyinə mənfi təsir göstərir. Ukrayna taxıl və kənd təsərrüfatı məhsullarının ixracı qzrə ən mühüm dünya bazarlarından biridir. Milyonlarla insan aclıq və ya aclıq təhlükəsi ilə üzləşir və ya müharibə səbəbindən dünyanın bir sıra regionlarında kəskin qida çatışmazlığı yaşayır. Ərzaq təhlükəsizliyi məsələsi hərbi komponentdən çıxarılmalıdır. Ərzaq istehsalına və tədarükünə mənfi təsir göstərən istənilən hərəkət qlobal risklər yaradır. Azərbaycan Qoşulmama Hərəkatının liderlərindən biri kimi Ukraynanın «Grain from Ukraine» humanitar təşəbbüsünün həyata keçirilməsində aparıcı rol oynaya bilər – bu proqram çərçivəsində tərəfdaş ölkələr və özəl sektor donorları Ukrayna taxılını qidalanma və aclıq problemi ilə üzləşən Afrika və Asiya ölkələrinə çatdırır.

Enerji təhlükəsizliyi. Enerji obyektləri istənilən ölkənin kritik infrastrukturunun bir hissəsidir. Xüsusilə qış aylarında enerji obyektlərinə hücumlar, soyuqdan silah kimi istifadə olunması regional və beynəlxalq təhlükəyə çevrilib ki, bu da əsas enerji daşıyıcılarının və ümumilikdə elektrik enerjisinin qlobal qiymət vəziyyətinə mənfi təsir göstərir. Ukrayna belə bir terror siyasətinin yolverilməzliyini dərk edən Azərbaycanın Ukrayna dövlətinin enerji təhlükəsizliyinin möhkəmləndirilməsində fəal iştirakını, bu məqsədlərə milyonlarla ABŞ dolları ayırmasını yüksək qiymətləndirir.

Əsirlərin və deportasiya edilmiş şəxslərin azad edilməsi. Məhbusların və deportasiya edilmiş şəxslərin əzablarının azaldılması beynəlxalq hüququn qeyd-şərtsiz prioritetidir və beynəlxalq institutların və milli hakimiyyət orqanlarının diqqət mərkəzində olmalıdır. Ukraynanın müvəqqəti işğal olunmuş ərazilərində və Rusiyada minlərlə ukraynalı əsir, o cümlədən mülki şəxslər zorla saxlanılır. Onların hamısı dərhal azad edilməlidir. Yüksək nüfuza malik olan Azərbaycan, xüsusən də Bring Kids Back UA Beynəlxalq Koalisiyasında iştirak etməklə bu prosesə qoşula bilər.

Ukraynanın ərazi bütövlüyünün bərpası. Bütün ölkələr öz beynəlxalq münasibətlərində hər hansı bir dövlətin ərazi bütövlüyünə və ya siyasi müstəqilliyinə qarşı güc tətbiq etmək hədəsindən və ya ondan istifadə etməkdən çəkinməlidirlər. Dünya nizamının bərpası və BMT Nizamnaməsinə ümumi hörmətin təmin edilməsi yalnız Ukrayna dövlətinin beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədləri daxilində ərazi bütövlüyünü bərpa etməklə mümkündür. Bu, BMT Nizamnaməsinə hörməti bərpa etmək və onun məqsəd və prinsiplərini yerinə yetirmək üçün bir zəmanətdir. Bu bənd özünün müasir tarixində ən mühüm məsələni - öz suverenliyinin və ərazi bütövlüyünün bərpasını həll edə bilmiş Azərbaycan üçün xüsusilə aktualdır.

Rusiya qoşunlarının çıxarılması və hərbi əməliyyatların dayandırılması. Rusiya qoşunları Ukrayna ərazisində qaldığı müddətcə Ukraynanın suverenliyini və ərazi bütövlüyünü bərpa etmək mümkün deyil. Rusiya beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədləri daxilində Ukrayna ərazisindən bütün silahlı qüvvələrini dərhal, tamamilə və qeyd-şərtsiz çıxarmalı və hərbi əməliyyatları dayandırmalıdır.

Ədalətin bərpa olunması. Ukrayna ərazisində törədilmiş beynəlxalq hüquqa uyğun ən ağır cinayətlərə görə məsuliyyət milli və ya beynəlxalq səviyyədə düzgün, ədalətli və müstəqil araşdırma və təqib yolu ilə təmin edilməlidir. Bütün qurbanlar üçün ədalət təmin edilməlidir və gələcək cinayətlərin qarşısını almaq lazımdır. Rusiya Ukraynada və ya Ukraynaya qarşı beynəlxalq hüququn bütün pozuntularına, o cümlədən Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Nizamnaməsini pozan təcavüzə, habelə beynəlxalq humanitar hüququn və beynəlxalq insan hüquqlarının pozulmasına görə məsuliyyət daşımalıdır.

Ekoloji təhlükəsizlik. Ukraynaya qarşı müharibə həm Ukrayna ərazisində, həm də bütün region və dünya miqyasında görünməmiş çirklənməyə, ekosistemlərin məhvinə və bioloji növlərin fiziki məhvinə səbəb olan geniş miqyaslı ekoloji ziyana səbəb oldu. Biz Ukraynanın təbii mühitinin bərpası üçün birgə tədbirlər görməliyik, xüsusən də torpaqların meliorasiyası və minalardan təmizlənməsi, məhv edilmiş meşələrin və qoruqların bərpası, yeni milli parkların və təbiət mühafizə zonalarının yaradılması, çayların, göllərin və dəniz sularının təmizlənməsi və s. Biz minalanmış ərazilərin bütün dəhşətlərini öz təcrübəsindən bilən Azərbaycanın Ukraynaya torpaqlarının minalardan təmizlənməsində kömək etməsini yüksək qiymətləndiririk.

Müharibənin eskalasiyası və təcavüzün təkrarlanmasının qarşısının alınması. Müstəqil, suveren, demokratik və güclü Ukrayna və onun təhlükəsizliyi dünyanın sabitliyi üçün həyati əhəmiyyət kəsb edir. Nüvə, ərzaq, ekoloji təhlükəsizlik, eləcə də sabit qlobal iqtisadi əlaqələr Ukraynanın təhlükəsizliyindən asılıdır. Müharibənin eskalasiyası və ya təcavüzün təkrarlanmasının qarşısını almaq üçün Ukraynaya aydın, müsbət, mütləq öhdəliklər və təhlükəsizlik zəmanətləri verilməlidir.

Müharibənin başa çatmasının təsdiqi. Bu, qitəsindən, ölçüsündən, sayından və hərbi gücündən asılı olmayaraq heç bir potensial təcavüzkarın öz iradəsini zorla başqa bir dövlətə tətbiq edə bilməyəcəyinə açıq siqnal olardı. Çoxtərəflilik və ədalətli təmsilçilik əsasında beynəlxalq hüququn prinsip və normalarına əməl olunmasını səmərəli şəkildə təmin edən yeni mexanizmlər yaratmaq lazımdır.

Bu gün bəşəriyyət dilemma qarşısındadır: ya bütün səylərini səfərbər edib işğalçıya qarşı mübarizə aparmaq, ya da göz yumaraq, ayrı-ayrı ölkələrə İkinci Dünya Müharibəsindən sonra formalaşmış qlobal dünya düzənini onlarla milyon insan həyatı və yüz milyonlarla məhv edilmiş talelər bahasına talamaq imkanı vermək. Seçim vaxtı gəldi.

Ukraynada müharibə başlayandan sonra dünyada qlobal təhlükəsizlik çağırışları daha da kəskinləşir və əgər bəşəriyyət təkcə Ukraynada deyil, bütün dünyada sülhün bərpasına ciddi yanaşırsa, susmaq yox, hərəkətə keçmək lazımdır. Hər bir dövlətin səsi bu gün son dərəcə vacibdir. Ukrayna İsveçrə Sülh Sammitində öz xalqları və bütövlükdə dünya üçün parlaq gələcək arzulayan bir çox dövlət liderlərinin öz sözünü deyəcəyinə ümid edir.

Biz bu Sammitin sülhə konkret və real yol təqdim edəcək bəşəriyyət üçün tarixi bir işarəyə çevrilməsi üçün əlimizdən gələni etməliyik.

Ukraynanın Azərbaycan Respublikasına yeni təyin olunmuş Fövqəladə və Səlahiyyətli Səfiri Yuriy Husyev